پیامدهای برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی

گروه اقتصادی سورپرس – محمددرضا مختاری*: یکی از جنبه های منفی و فاجعه بار افزایش کســری حجم آبخوان‌ها، پدیده فرونشست زمین است که متأسفانه روندی افزایشی طی سال‌های اخیر داشته اســت. فرونشست زمین پدیده‌ای است که عمدتاً به دلیل افزایش تنش عمودی مؤثر خاک درنتیجه کاهش فشار آب منفذی رخ می‌دهد. این نوع از فرونشســت درنتیجه افزایش بی رویه برداشت از آبخوان‌ها و افزایش کسری آن‌ها ایجاد می‌شود. آب زیرزمینی تا حدی کنترل وزن روی خود را برعهده دارد بنابراین در صورت اتمام و یاکاهش این حجم از آب، به‌صورت تدریجی لایه‌های خاک که عمدتاً از رسوبات ریزدانه هستند برهمدیگر فشرده می‌شوند. در اثر این رخداد، سطح زمین به سطح جدید پایین‌تری می‌رسد.

پدیده فرونشست زمین در بسیاری از نقاط جهان ثبت و گزارش شده است. در ایران نیز این پدیده به طور چشمگیر و نگران کننده‌ درحال گسترش است. حداقل تاکنون، افزایش بار بهره برداری و هزینه برآب‌های زیرزمینی در کشور میل به توقف نداشته است. یکی از دلایل گسترش این پدیده در سالیان اخیر، عدم تناسب بخشی از اهداف و سیاست‌های توســعه ای کشور (مانندخودکفایی در تولید غذا) با ظرفیت واقعی منابع آب خصوصاً منابع آب زیرزمینی بوده است. در بسیاری از مناطق کشور، عدم دسترسی مناسب به منابع آب سطحی و همزمان، دسترسی آسـانتر و ارزانتر به منابع آب زیرزمینی، منجر به افزایش حجم بهره برداری از آبهای زیرزمینی (به صورت مجاز و غیرمجاز) شده است. بنابراین لزوم اعمال تدابیر عاجل مدیریتی، نظارتی،کنترلی و اجرایی فـوری وکارآمد نیاز فعلی تمامی دشت‌های کشور (و حتی مناطق مسکونی) خصوصاً دشت‌های با وضعیت بحرانی است. رویارویی با این مسئله، اقدام‌های هماهنگ و عزم اجرایی ملی با کمک آحاد جامعه و حاکمیت، نیاز اساسی حال حاضر کشور است.

پیامدها

• اولین پیامد فرونشست زمین که به عنوان مهمترین آســیب می‌تواند تلقی شود آسیب‌های محیط زیستی این پدیده است. در بعد محیط زیستی می‌توان در ابتدا به تغییرات قابل توجه در شکل عوارض زمین یعنی تغییر ظاهری در وضعیت طبیعی مناطق اشاره کرد. خصوصاٌ اگر این شکل از بروز تغییرات در حواشی و یا نقاط منتهی به مسیرهای اصلی آبراهه ها و کانال‌های طبیعی و مصنوعی انتقال آب ایجاد شود. این رخداد می‌تواند به بروز سوانح جدی، ایجاد مسیل‌های جدید و تهدید جانی و مالی سـاکنان آن مناطق بینجامد.
• کاهش ظرفیت نگهداشت آبخوان‌ها به دلیل فشــردگی بیش از حد لایه ها و کاهش تخلخل بین مصالح، این مسئله موجب خشکی تدریجی آبخوان و سخت‌ترشدن استحصال و بهره برداری از آب زیرزمینی و در نتیجه تحت الشعاع قرار گرفتن دائمی پروژه های صنعتی در مناطق آسیب دیده و به تبع آن اهداف توسعه آن مناطق خواهد بود. همچنین نفوذ سریع آلاینده ها و فاضلاب ها به مواضع آسیب دیده و درنتیجه آلودگی آنی این آبخوان‌ها است.
• آسیب های اجتماعی و تبعات ثانویه فرونشست زمین در زمینه اجتماعی شامل افزایش خطرات شــغلی و بیکاری اصناف و صنایع با وابستگی بالا به منابع آب زیرزمینی، افزایش مهاجرت به شـهرهای صنعتی و گســترش پدیده حاشیه نشــینی (به علاوه چالش تأمین مشــاغل کافی در این مناطق و مســائل عدیده پیرامون آن،) افزایش نارضایتــی عمومی در مناطق آسیب دیده و بدبینی ساکنان به اهداف مطالعاتی و توسعه ای و روندهای کارشناسی، نظارتی و کنترلی در این مناطق و نهایتاً بروز آسیب های امنیتی است. آســیب هایی که در مواردی جبران آن سخت بوده و باخسارت هایی هم برای مردم و هم برای حاکمیت همراه است.
• آسیب ها و تبعات اقتصادی، بروز پدیده فرونشست زمین موجب آسیب به پروژه‌های عمرانی و زیرساخت‌های حیاتی، بی ارزش شدن تدریجی ارزش املاک، زمین های کشـاورزی و پروژه های صنعتی در مناطق آسـیب دیده، تحت الشعاع قرارگرفتن دائمی اهداف وسیاست‌های توسعه (به منظورترویج پروژه‌های صنعتی) در مناطق آسیب دیده خواهد شد.

راهکارها

• تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها از طریق مهــار یا هدایت جریان‌های سطحی و افزایش پروژه‌های آبخیزداری شــهری و غیرشهری
• کاهش انتخابی حجم بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی، در این روش بهره برداران با اصلاح الگوی کشــت، افزایش بهــره وری در روش‌های آبیاری، اصلاح یا تغییر روش‌های آبیاری، تولید محصولات با آب بری کمتر و استفاده از آب‌های سطحی جایگزین (عمدتاًتصفیه شده) بخش زیادی از حجم آب مصرفی را تأمین کرده و از افزایش بهره‌برداری از آب زیرزمینی جلوگیری می‌کنند
• اعمال قانــون و تشــدید مــوارد نظارتی برمصرف کنندگان (تشدید برخورد با چاه های غیر مجاز و اضافه برداشت و …)
• تغذیه مصنوعی مناطق آسیب دیده آبخوان از طریق چاه‌ها
• استفاده از سامانه‌ها و ابزارهای پایش به روز و پیشرفته رصد فرونشست زمین
• تقویت، حمایت و به کارگیری ســازمان‌های مردم نهاد، نخبگان مورد اعتماد جامعه، نهادهای نظارتی مستقل و همچنین نیروی ماهر، متخصص و دغدغه مند
• تصمیم گیران بایستی توسعه و سرمایه گذاری در سایر حوزه‌ها با هدف تاثیر گذاری بر تنفس و احیای منابع آب زیرزمینی را مورد توجه قرار دهد.

* رئیس گروه مطالعات آب های زیرزمینی شرکت آب منطقه ای تهران

انتهای پیام/۳۳۳