مردم بهترین پاس‌دار زبان فارسی هستند/ پژوهش‌های زبانی می‌تواند فارسی را جهانی کند

گروه فرهنگی سورپرس: زبان فارسی از مهم‌ترین حلقه‌‌ها در سلسله آثار ادبیات جهانی محسوب می‌شود و یکی از زبان‌های شیرین دنیاست که در بین زبان‌های کشورهای دیگر در رتبه ۲۰ قرار گرفته است. زبان فارسی پس از زبان عربی، دومین زبان جهان اسلام به شمار می‌رود. ایران مهد پرورش شاعرانی، هم‌چون: فردوسی، حافظ، سعدی و مولوی‌ست. شاعران پرآوازه‌ای که زبان‌شان فارسی‌ست. بی‌گمان این زبان از گستردگی و توانمندی‌های بسیاری برخوردار است. باید ارزش زبان فارسی را دانست و در حفظ و پاس‌داری از آن اهتمام ورزید تا جاودان بماند. بدین منظور، با دکتر الهام باقری مدرس زبان و ادب فارسی، پژوهشگر و نویسنده در پایگاه خبری «زبان‌آوری؛ رسانه زبان و نوآوری» به گفت‌وگو نشستیم:

با توجه به رشد فن‌آوری و ارتباطات و ورود انواع واژه‌های بیگانه و گفتمان‌های متنوع به زبان‌های متفاوت، به نظر شما این روند زبان فارسی را دچار چه بحران‌هایی در داخل و خارج از کشور کرده است؟

زبان و واژگان آن، موجود زنده هستند. واژگان مانند یک موجود زنده زندگی و رشد می‌کنند، بچه‌دار می‌شوند و حتا می‌میرند. واژگان می‌توانند از کشوری به کشور دیگر و از سرزمینی به سرزمین دیگر کوچ کنند.

همان‌گونه‌که واژگانی به زبان فارسی وارد شده‌است، این زبان نیز واژگانی را به زبان‌های دیگر هدیه داده‌است. این دادوستدها تا هنگامی که شمار واژگان بسیار نباشد و کم‌تر از ۲۰ درصد باشد، مشکل جدی پدید نمی‌آورد؛ اما اگر بیش از این میزان باشد، نشان می‌دهد گویندگان و کاربران آن زبان، در حق‌اش اهمال کرده و به آن آسیب رسانده‌اند.

 از مهم‌ترین آسیب‌هایی که به زبان فارسی وارد شده، حجم بسیار واژگان و گاه دستور زبان عربی در فارسی‌ست؛ به‌گونه‌ای که در گذر زمان و در نوشتار رسمی کنونی این حجم واژه به ۷۰ درصد در رسانه‌ها و نوشتار اداری رسیده‌است.

آسیب دوم پس از ورود دانش غربی و تکنولوژی رخ داد. دانش و تکنولوژی همراه خود گروه واژگان و اصطلاحاتی را می‌آورد، که در زبان فارسی بسیار دیر به فکر پاس‌داری از زبان و برابرسازی برای این حجم واژه برآمدند. همین امر سبب شده‌است در بسیاری از علوم، مانند پزشکی و صنعت، کاربران این علم‌ها با آن واژگان زبان اصلی اُخت می‌شوند و با همان‌ها تجهیزات و دانش را می‌آموزند و می‌آموزانند.

درست این بود، که پیش از ورود هر واژه‌ی بیگانه، برایش برابر فارسی متناسب با ساختار آوایی و معنایی و دستوری زبان فارسی ساخته شود. سپس در اختیار مردم قرار گیرد، تا آزمون و خطایش را پس بدهد و درصورت خوش‌آوا بودن و آسان‌گویی در زبان مردم و رسمی نهادینه شود.

این کار به پژوهش و بررسی گسترده نیاز دارد و برای واژگان علمی و تخصصی نمی‌توان به‌سادگی جای‌گزین فارسی یافت. خاطرم است چندین سال پیش برای ۳۰۰ واژه از یکی از کتاب‌های تخصصی دانشکده دندان‌پزشکی دانشگاه تهران برابر فارسی به فرهنگستان علوم پیشنهاد دادیم، که تنها ۲۰ تا ۳۰ برابر واژه پذیرفته شد؛ اما باز هم برای همین تعداد اندک، استادان آن دانشکده معتقد بودند دانشجویان از این واژگان استفاده نخواهند کرد. بنابراین، تنها راه چاره این است که متولیان زبان فارسی، پیش از ورود خیل واژگان بیگانه به زبان فارسی برای برابریابی واژگان اقدام کنند، تا آسیب‌های کم‌تری به زبان فارسی وارد شود. شوربختانه، امروزه افزون بر واژگان عربی حجم واژگان زبان اروپایی واردشده به فارسی هم بیش از حد است که باعث خطر برای این زبان کُهن می‌شود.

پیشنهاد شما برای پاس‌داشت زبان فارسی در داخل کشور و ترویج و گسترش آن در سطوح بین‌المللی چیست؟

پاسدار زبان دو گروه هستند. اول: ادیبان، شاعران و نویسندگان؛ دوم: مردم...

در واقع، مردم بهترین پاس‌دار زبان فارسی هستند. آن‌ها واژه‌ی بد و بدریخت را به‌کار نمی‌برند و نگهبان زبان می‌مانند. هم‌اکنون زبان فارسی در ۵ کشور جهان گوینده دارد و جزو زبان‌های رسمی‌ست. پایه‌ی اصلی رشد زبان فارسی در این کشورها «شعر» بوده و هست. این کشورها چنان زبان فارسی را از گذشته دوست داشته‌اند، که به آن مباهات می‌کنند؛ برای مثال، در تاجیکستان «رودکی» یا «کمال خجندی»، در افغانستان «مولوی» و «خواجه عبدالله انصاری» و در هندوستان «بیدل دهلوی» و «امیرخسرو دهلوی» پاس‌دار زبان فارسی بودند. این ادیبان شعر به فارسی می‌سرودند و زبان فارسی را در آن سرزمین‌ها رشد داده‌اند.

امیدوارم شاعران عصر حاضر هم  بلد باشند از زبان فارسی پاس‌داری کنند. شاعرانی، مانند: قیصر امین‌پور، مهدی اخوان ثالث، فروخ فرخ‌زاد و شاملو ادیبانی توانمند و آگاه به زبان فارسی بودند. این شاعران در پاس‌داری از زبان فارسی همت بالایی داشتند. از سروده‌های این شاعران می‌توان برای گسترش زبان فارسی استفاده کرد.

در گذر تاریخ، زبان فارسی توانسته‌است روی واژگان دیگر زبان‌ها نیز تأثیر بگذارد و رشد کند‌. در این مورد می‌توان به ایجاد رشته‌ی حافظ‌شناسی در کشور هند اشاره کرد.

رسالت ترویج و گسترش زبان فارسی به دست شاعران و ادیبان تاریخ قدیمی دارد؛ برای مثال، کمال خجندی شاعر فارسی‌زبان اهل تاجیکستان با حافظ شیرازی ارتباط داشت و با هم نامه‌نگاری به شعر داشتند.

از دیگر کارهایی که می‌تواند به ترویج زبان فارسی کمک کند، پژوهش است. شوربختانه، جهان پژوهش به زبان انگلیسی‌ست؛ اما می‌توان پژوهش‌های مهم زبان را ترجمه کرد و کلیدواژگان فارسی را بدین شیوه گسترش داد که این یک هنر است. انتشار کلیدواژه‌های فارسی می‌تواند به رشد و ترویج زبان فارسی کمک کند؛ برای نمونه، در جهان کتاب گلستان سعدی به همین شکل و با همین لفظ فارسی وارد شده‌است، نه این‌که ترجمه شده باشد؛ هم‌چنین داستان «بوف کور» نیز ترجمه نشده‌است و به همین شکل در دایره‌ی واژگان جهانی قرار گرفته‌است.