توسعه آبیاری قطره‌ای با تخصیص قطره‌چکانی اعتبارات!

گروه اقتصادی سورپرس – سیداحمد طبایی*: برای سرزمین پهناوری چون ایران که در کمربند خشک و نیمه‌خشک زمین واقع شده است، بحث مدیریت منابع آب همواره از اولویت‌های اصلی محسوب شده است. این موضوع به ویژه در دهه‌های اخیر به واسطه رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای آب در بخش‌های مختلف شرب، صنعت و کشاورزی و از سوی دیگر به دلیل بروز پدیده تغییرات اقلیمی، گرمایش جهانی زمین و کاهش چشمگیر نزولات جوی، از اهمیت و حتی حساسیت بیشتری برخوردار بوده است.

اکنون رد پای خشکسالی، کاهش قابل توجه ذخایر آب سدها، افت نگران‌کننده حجم آب سفره‌های زیرزمینی و گسترش پیامدهای خطرناک آن از جمله فرونشست دشت‌ها و حاشیه شهرها و روستاها، در جای جای کشور به وضوح دیده می‌شود و این امر، کیفیت زندگی و سلامت جمعیت بزرگی از هم‌میهنان ما را در معرض خطر قرار داده است.

با وجود اینکه ضرورت مدیریت مصرف آب در بخش‌های مختلف شرب، صنعت و کشاورزی بر کسی پوشیده نیست اما در این میان، صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی به دلیل اینکه این بخش، بزرگترین مصرف‌کننده آب کشور است، اهمیتی دوچندان دارد.

بهره‌وری پایین آب کشاورزی از ریشه‌های اصلی بحران آب در کشور

اگرچه هنوز هم اختلاف نظر جدی بین دو وزارتخانه نیرو و جهاد کشاورزی بر سر میزان واقعی مصرف آب در بخش کشاورزی به قوت خود باقی است و معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی ضمن مخالفت با آمار اعلام شده از سوی وزارت نیرو مبنی بر مصرف ۹۰ درصد آب کشور در این بخش، مصرف واقعی آن را حدود ۷۰ درصد عنوان می‌کند، اما هردو وزارتخانه و نیز دیگر کارشناسان و متخصصان صنعت آب بر این موضوع اتفاق نظر دارند که میزان بهره‌وری آب در این بخش با استانداردهای جهانی فاصله زیادی دارد و سهم قابل توجهی از آب کشاورزی به دلیل نبود زیرساخت‌های مناسب، استفاده از روش‌های سنتی کشاورزی و آبیاری و نیز سطح پایین دانش و تجربه کافی در قاطبه کشاورزان و بهره‌برداران، از دسترس خارج می‌شود و اصطلاحا هدر می‌رود.

مزیت‎‌های روش‌های نوین آبیاری

استفاده از سامانه‌های نوین آبیاری به عنوان یکی از دستاوردهای فناورانه بشر برای مدیریت مصرف آب کشاورزی از حدود یک سده قبل به شکل صنعتی و در مقیاس وسیع مورد توجه جوامع مختلف قرار گرفته است و در طول این مدت، با بهره‌گیری از پیشرفت‌های دانش و فناوری، روش‌های مدرن آبیاری تحت فشار و کم‌فشار با بازدهی بالاتر، هزینه تمام شده کمتر و سهولت بهره‌برداری بیشتر، توسعه یافته و به کشاورزان و بهره‌برداران معرفی شده است.

این روش‌ها که از راندمان کاربرد آب بالاتری در سطح مزرعه برخوردارند، در مناطق گرم و کم‌بارش جهان که اولا کشت آبی بر کشت دیم ارحجیت دارد و ثانیا منابع کافی آب برای آبیاری مزارع و باغات در اختیار نیست، بیشتر مورد استفاده و بهره‌برداری قرار گرفته‌اند.

سامانه‌های نوین آبیاری در ایران

در ایران، صرف نظر از اجرای برخی پروژه‌های کوچک آبیاری تحت فشار – اغلب به صورت پایلوت – در سال‌های پیش از انقلاب، سیاست توسعه سامانه های نوین آبیاری با حمایت و تسهیلات دولت از اوایل دهه ۷۰ خورشیدی دنبال شده است و تا امروز و بنابر آمار وزارت جهاد کشاورزی، قریب به ۲ میلیون و نهصدهزار هکتار از مجموع ۸٫۷ میلیون هکتار اراضی آبی کشور به انواع سامانه‌های نوین آبیاری از جمله آبیاری بارانی، موضعی (قطره‌ای، تیپ و بابلر)، زیرسطحی و کم‌فشار مجهز شده‌اند.

تحقیقات و بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد با اجرای سامانه‌های نوین آبیاری، افزون بر صرفه‌جویی در مصرف آب تا  ۴۴ درصد، تولید محصولات کشاورزی در شرایط کم‌آبی حدود ۳۰ درصد افزایش و مصرف نهاده‌هایی چون کود و سم تا ۳۰ درصد کاهش پیدا می‌کند. به بیان دیگر، چنانچه تمامی سطوح کشت آبی در کشور به سامانه‌های نوین آبیاری مجهز شوند، می‌توان انتظار داشت میزان مصرف آب در بخش کشاورزی دست کم ۴۰ درصد کاهش پیدا کند که این رقم صرفه‌جویی شده نه تنها بحران کمبود آب در ایران را تا حد زیادی مرتفع می‌کند بلکه در پیشگیری و کنترل بسیاری از مخاطرات طبیعی همچون فرونشست زمین، توفان‌های گرد و غبار، بیابانزایی و خشکیدگی تالاب‌ها و دریاچه‌ها نقش بسزایی دارد.

بر این اساس، سیاست سرمایه‌گذاری در توسعه سامانه‌های نوین آبیاری به عنوان یک برنامه استراتژیک برای کشوری چون ایران با اقلیم خشک و نیمه‌خشک و منابع آبی محدود که البته بخش قابل توجهی از اقتصاد و اشتغال آن به فعالیت‌های کشاورزی وابسته است، ضرورتی انکارناپذیر به شمار می‌آید. از این رو، دولت در سال‌های گذشته تلاش کرده تا با ارایه تسهیلات مالی مناسب به کشاورزان و بهره‌برداران از جمله پرداخت ۸۵ درصد هزینه تمام شده احداث سامانه‌های نوین آبیاری به صورت بلاعوض، توسعه این سامانه‌ها را سرعت ببخشد و از هدررفت گسترده آب از طریق روش‌های سنتی آبیاری جلوگیری به عمل آورد.

کمبود منابع مالی؛ بلای جان مدیریت آب کشاورزی

اگرچه تخصیص چشمگیر اعتبارات از طریق بودجه‌های سنواتی و منابع صندوق توسعه ملی در دهه ۹۰ خورشیدی، یک جهش چشمگیر در سطح اراضی زراعی و باغی مجهز به سامانه‌های آبیاری تحت فشار و کم‌فشار به وجود آورد و در برخی سال ها تا ۲۵۰ هزار هکتار هم بر سطح این اراضی افزوده شد اما به دلیل تنگناهای مالی کشور در سال‌های اخیر از یک سو و افزایش افسارگسیخته قیمت تجهیزات و لوازم این سامانه‌ها از سوی دیگر، شتاب اجرای این سامانه‌ها به شدت کاهش یافته است تا آنجاکه معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی از اجرای تنها ۱۵ هزار هکتار سامانه نوین آبیاری آن هم در صورت تخصیص مناسب اعتبارات پیش‌بینی شده برای سال جاری، خبر داده است.

مهار ابرچالش کمبود آب در گروی کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی

از آنجاکه هم‌اینک، بحران کمبود آب در حال تبدیل شدن به یکی از ابرچالش‌های کشور است و برآوردهای صورت گرفته از تشدید این بحران در سال‌های پیش رو حکایت دارند، می‌بایست از همه ظرفیت‌ها و راهکارها برای کاهش مصرف آب بهره بگیریم و سیاست‌های توسعه‌ای خود را بر مبنای اصل سازگاری با کم‌آبی تعریف کنیم.

بی‌تردید توسعه سامانه‌های نوین آبیاری به عنوان یکی از مهم‌ترین و موثرترین این راهکارها برای مقابله با ابرچالش کمبود آب، می‌تواند نقش ویژه‌ای در برنامه‌های کاهش مصرف آب و سازگاری با کم‌آبی ایفا کند مشروط بر اینکه تخصیص قطره‌چکانی اعتبارات به این حوزه آن هم در برهوت تورم لجام‌گسیخته هزینه‌ها، متوقف شده و با تامین منابع مالی کافی از محل تسهیلات دولتی و آورده بهره‌برداران، زمینه تجهیز اراضی کشاورزی به این سامانه‌ها و ارتقای بهره‌وری آب کشاورزی در کوتاه‌ترین زمان ممکن فراهم گردد چراکه مدیریت بهینه هر قطره آب برای کشور خشک و نیمه‌خشک ایران، نه تنها پایداری سرزمینی را به دنبال دارد که متضمن تداوم زندگی در این پهنه از کره خاکی است.

*کارشناس ارشد مهندسی آب

انتهای پیام/۳۳۳