آنچه آینده صلح در قره باغ را تهدید می‌کند

گروه بین الملل سورپرس؛ کی از منازعه‌های دیرپای قفقاز، مساله قره‌باغ است. این مساله طی سه دهه اخیر همواره محل درگیری و کشاکش بوده است. دو طرف اصلی منازعه جمهوری آذربایجان و ارمنستان هر کدام دیدگاه‌های خاص خودشان را در این منطقه دارند.

جمهوری آذربایجان با اتکا به اصل حاکمیت سرزمینی و ارمنستان با استناد به حق تعیین سرنوشت مدعی مالکیت بر این منطقه بوده‌اند. در این عرصه منازعات خونینی هم میان طرفین دعوا بعد از فروپاشی شوروی صورت گرفت. در بازه‌های زمانی نزدیک‌تر هم در سال ۲۰۱۶ منازعه چهار روزه میان باکو و ایروان بر سر کنترل قره باغ شکل گرفت. مقصود از تشریح این وضعیت، ترسیم تزاحم منافع دو بازیگر اصلی این منازعه و اختلاف نگرش عمیق است.
با توجه به حاکمیت ارمنستان بر منطقه قره باغ، جمهوری آذربایجان طی سه دهه اخیر احساس شکست و ناکامی نسبت به مساله قره باغ داشته و اساسا این موضوع برای دولت و ملت جمهوری آذربایجان بُعد حیثیتی و پرستیژی پیدا کرده است.

آغاز دور تازه درگیری‌ها ۲۷ سپتامبر بود که به نوشته رسانه‌های ترکیه و آذربایجانی با حمله نظامی نیروهای ارمنستان به مقر نظامی جمهوری آذربایجان در نوار مرزی شروع شد اما در ادامه جمهوری آذربایجان منازعه را هدفمند به پیش برد. از دید بسیاری از ناظران، نوع کنشگری جمهوری آذربایجان در منازعه قره باغ نشان داد که باکو ادامه نبرد تا تعیین تکلیف نهایی وضعیت منطقه قره باغ را پیش برد. درگیری اخیر حدود ۴۰ روز به درازا کشید و هزاران نفر کشته و زخمی شدند. خسارت ها و ویرانی های زیادی برجای ماند و در نهایت با مداخله گری فعال روسیه، منازعه به صورت رسمی با سازوکاری مشخص پایان یافت. جدای از بحث های فنی و عملیاتی توافق آتش بس که در جای خود هنوز هم محل پرسش ها و اما و اگر های فراوان است؛ آینده قره باغ و صلح در این منطقه از اهمیت زیادی برخوردار است.

این موضوع که امروز یک طرف اصلی منازعه احساس برد کامل و طرف دیگر احساس تحقیر و باخت را دارد عنصری مهم در تعیین سمت و سوی تحولات قره‌باغ است؛ خود این وضعیت شکنندگی آتش بس و ثبات را در این منطقه استراتژیک نشان می دهد؛ به خصوص ادامه تحولات سیاسی در ارمنستان و هجوم مردم این کشور به کاخ نخست وزیری  و خائن خطاب کردن «نیکول پاشینیان» نشانگر احساس و بینش مردم ارمنستان به نتیجه آتش بس در قره باغ است. به گفته برخی تحلیلگران، این مساله زمانی اهمیت می یابد که امکان نقض آتش بس از سوی طرف ارمنی ممکن است.

از سوی دیگر برگزاری جشن پیروزی در باکو احساس باخت و تحقیر را در میان مردم ارمنستان تشدید کرد. به همین خاطر برخی به این جشن انتقاد کرده و گفته‌اند در شرایط این چنینی نباید احساسی عمل کرد و باید جانب احتیاط و دوراندیشی در فضای پسابحران رعایت شود.
به نظر می رسد در صورت تداوم شرایط اعتراضی، ممکن است فضا و بستر لازم در ارمنستان جهت به قدرت رسیدن جریان های افراطی با گرایش های ملی گرایانه مهیا شود . جریان های سیاسی برخواسته از خواست و احساس عمومی هر ملتی است و سمت و سوی بحران در ارمنستان می‌تواند به قدرت رسیدن حاکمان ملی گرا را تسهیل کند.
کارشناسان مسائل منطقه بر این باورند اولین گام ضروری برای کنترل شرایط؛ اجتناب از سیاستگذاری های احساسی و هیجانی طرفین بحران است. باید فضای اعتماد سازی و دوستی در منطقه قفقاز برقرار شود. در این شرایط سه قدرت بزرگ ایران، ترکیه و روسیه ظرفیت خاصی برای مدیریت بحران در قفقاز دارند.

ترکیه مهم ترین متحد خارجی جمهوری آذربایجان است و ۲ کشور علائق نزدیک اقتصادی و تجاری و فرهنگی دارند. روسیه به صورت سنتی حامی ارمنستان است و با این کشور معاهده دفاع جمعی دارد و به لحاظ فرهنگی و مذهبی هم ریشه های مشترک فراوانی دارند. جالب اینجا است که جمهوری اسلامی ایران  با هر دو همسایه شمالی اش یعنی جمهوری آذربایجان و ارمنستان روابط حسنه دارد. این حسن روابط می تواند تعادل بخش و نزدیک کننده دو کشور به صلحی ماندگارتر باشد.

پیشینه مثبت نقش ایران در قره باغ و به خصوص منازعه ماه سپتامبر می تواند تقویت‌کننده  این نقش تعادل‌بخش باشد. ایران از ابتدا تا انتها از رویکرد صلح و ثبات منطقه ای حمایت کرد. جمهوری اسلامی ایران با استناد به چهار قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل، قره باغ را جزء خاک جمهوری آذربایجان اعلام و خواستار تخلیه این منطقه از طرف نیروهای ارمنی شد. در طرف دیگر سیاست ایران محدود به اعلام و بیان مواضع نماند. دیپلماسی فعال جمهوری اسلامی ایران در تماس‌های رئیس جمهوری کشورمان با روسای دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان معطوف به ضرورت صلح و ترک مخاصمه بود و از طرف دیگر سفر وزیر خارجه کشورمان به باکو و ایروان و دست آخر بسته صلح پیشنهادی جمهوری اسلامی ایران؛ از تهران تصویری از یک بازیگر طرفدار ثبات و صلح ترسیم کرده است. از این جهت امروز هم این نقش می تواند استمرار یافته و با برقراری زمینه های گفت و گو میان باکو و ایروان، فضای بی اعتمادی به فضای اعتماد و احترام متقابل تغییر شکل یابد.
در بحران های اینچنین نقش و اثرگذاری قدرت‌های بزرگ واقعیتی اجتناب ناپذیر است. تشویق و توصیه‌های سیاسی کشورهای مهم منطقه می تواند بحران را مدیریت و به سمت عادی سازی سوق دهد. امروز باید از فرصت پیش آمده در قره باغ برای برقراری صلح ماندگار و دوستی استفاده کرد و در نظر گرفت که صلح کالایی عمومی است که همگان از آن منتفع می شوند.