شبیخون فرونشست به پایه‌های لرزان پایتخت!

گروه اقتصادی سورپرس – سیداحمد طبایی: دشتی وسیع با چشم‌اندازی از تپه‌های ماسه‌ای، بوته‌های کم‌پشت تاغ و البته زمینی ناهموار و پر از شکاف و فروچاله در مجاورت خطوط ریلی که تهران را به مشهد متصل می‌کند؛ این تصویری از دشت ورامین با مساحت تقریبی ۱۳۰ هکتار در جنوب شرقی استان تهران است. این دشت که در حقیقت مخروط‌افکنه بزرگ رودخانه جاجرود است و بین دامنه‌های کوه البرز و نمکزارهای دشت کویر قرار دارد، روزگاری از حاصلخیزترین اراضی کشاورزی استان تهران و حتی کشور بود اما از نیم‌قرن پیش و با حفر چاه‌های عمیق و برداشت گسترده و لجام‌گسیخته آب از سفره‌های زیرزمینی، هم‌اکنون به دشتی ممنوعه و بحران‌زده تبدیل شده است؛ دشتی که کانون ریزگرد است و فرونشست زمین.

گودال‌هایی به طول چندین متر و گاهی چنان ژرف که آدمی می‌تواند تمام‌قد در آن بایستد و از دیده‌ها مخفی شود، خود به یک جاذبه گردشگری در دشت ورامین تبدیل شده است. البته جاذبه‌ای که بیش از آنکه تحسین‌برانگیز و مسحورکننده باشد، غم‌انگیز است و دلهره‌آور! غم‌انگیز از این رو که ما انسان‌ها با غارت منابع آب زیرزمینی در کمتر از ۵۰ سال، چه به روز این دشت و زیست‌بوم آن آورده‌ایم و دلهره‌آور به این دلیل که خطرات چنین فرونشست‌های گسترده‌ای تا چه اندازه جدی و ویرانگر خواهد بود؟

دشت‌های تهران حال و روز خوشی ندارند!

حسن زحمتکش؛ مدیر دفتر حفاظت و بهره برداری از منابع آب شرکت آب منطقه ای تهران با اشاره به وجود ۱۰ دشت در محدوده این استان، می‌گوید: بنا به تعریف وزارت نیرو، زمانی که میزان برداشت آب از سفره‌های یک دشت بیش از میزان تغذیه باشد، آن دشت را ممنوعه اعلام می‌کنیم. حال اگر این ممنوعیت برای بیش از یک دهه استمرار داشته باشد و نشانه‌های افت آب از جمله فرونشست زمین یا کج شدگی و خروج لوله جدار چاه‌ها در سطح دشت مشاهده شود، آن را ممنوعه بحرانی می‌نامیم. با این حساب، هر ۱۰ دشت استان تهران جزو دشت‌های ممنوعه و ۳ دشت ورامین، تهران- کرج و هومند – آبسرد ممنوعه بحرانی اعلام شده‌اند.

وی می‌افزاید: بدترین وضعیت در سطح استان مربوط به دشت هومند – آبسرد با میانگین افت ۲ متر در سال است. دشت ورامین با میانگین افت سالانه یک متر و دشت تهران – کرج با افت متوسط نیم‌متر در سال هم در رده‌های بعدی قرار دارند.

وی در ادامه تصریح می‌کند: در استان تهران سالانه چیزی در حدود ۱۵۰ میلیون مترمکعب کسری مخزن داریم. به این معنا که سالانه ۱۵۰ میلیون مترمکعب بیش از ظرفیت سفره‌ها، آب برداشت می‌کنیم و از این مقدار نزدیک به نیمی از آن مربوط به دشت ورامین است که سبب شده بیشترین عارضه‌های طبیعی از جمله افت سطح آب زیرزمینی و فرونشست زمین در این دشت اتفاق بیفتد.

این درحالی است که به گفته رضا شهبازی؛ مدیرکل دفتر مخاطرات زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی، هم اکنون در بسیاری از دشت‌های ایران از جمله دشت‌های جنوب تهران، در عمل تغذیه‌ای صورت نمی‌گیرد چراکه بارش ۱۰۰ میلی‌متر در سال باعث تغذیه آبخوان نمی‌شود.

فرونشست زمین چیست و چگونه رخ می‌دهد؟

نشست زمین به جابه‌جایی توده‌ای از مواد سطح زمین در محور قائم اطلاق می‌شود که اگر این جابه‌جایی به صورت بطئی و در یک محدوده گسترده مثل یک دشت اتفاق بیفتد، به آن «فرونشست» گفته می‌شود. در برخی از مناطق به دلیل عوامل مختلف از جمله ماسه‌دهی چاه‌ها یا انحلال واحدهای کربناته (کارست) در زیر زمین، این جا‌به‌جایی سریع‌تر و به شکل بسیار حجیم ولی در یک پهنه خیلی کوچک صورت می‌گیرد که به «فروچاله» معروف است. پدیده دیگری که بیشتر مخصوص مناطق شهری است و دخالت‌های انسانی همچون حفر تونل یا احداث ایستگاه‌های مترو در بروز آن نقش برجسته‌ای دارد، «فروریزش» نامیده می‌شود که می‌بایست با تدابیر فنی و مهندسی از وقوع آن جلوگیری کرد.

سفره‌های آب زیرزمینی یا همان آبخوان‌ها در ژرفای زمین و در فواصل بسیار ریز بین ذرات خاک که مملو از هواست، شکل می‌گیرند. وقتی بخشی از آب‌های جاری در سطح زمین به داخل خاک نفوذ می‌کند، آب نفوذیافته به تدریج منافذ خاک را پر کرده و مخازنی از آب را در زیر زمین به وجود می‌آورد. این منابع آب زیرزمینی که گاهی تشکیل آن صدها سال به طول انجامیده است، با حفر چاه و استفاده از پمپ قابل برداشت است.

این سفره‌های آب زیرزمینی نه تنها به عنوان منابع استراتژیک تامین آب به ویژه در شرایط خشکسالی و کاهش نزولات جوی در نظر گرفته می‌شوند بلکه فشار هیدروستاتیک (فشار ناشی از وزن مایع ساکن) آن‌ها سبب پایداری ذرات خاک و سطوح فوقانی زمین می‌شود. حال چنانچه در اثر فزونی گرفتن تخلیه بر تغذیه آب یا به اصطلاح منفی شدن بیلان آب سفره‌ها، این فشار هیدروستاتیکی کم شود، پایداری ذرات خاک و توان تاب‌آوری لایه‌های فوقانی در برابر تنش‌های محیطی کاهش یافته و زمین دچار نشست می‌شود.

از سرطان زمین تا زلزله خاموش!

شهبازی با اشاره به اثرات تدریجی و بطئی فرونشست زمین، می‌گوید: فرونشست زمین از جمله مخاطرات فرسایشی است که اثر آن به سرعت ظاهر نمی‌شود و ممکن است چندین نسل بعد شاهد پیامدهای آن باشند.

وی، ادامه می‌دهد: بنابراین فرونشست زمین یکی از خطرناک‌ترین مخاطرات طبیعی است که از آن به «سرطان زمین» یاد می‌شود برای اینکه شما وقتی متوجه علایم آن در سطح می‌شوید که در زیر زمین کار از کار گذشته است. حال آن که در مورد دیگر مخاطرات طبیعی از جمله خشسکسالی و ریزگرد و زمین‌لرزه، نتایج آن به سرعت پدیدار می‌شود.

زحمتکش نیز درباره پیامدهای این مخاطره طبیعی، اظهار می‌کند: فرونشست زمین علاوه بر اینکه باعث تخریب و برگشت‌ناپذیری مخازن سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود، به تاسیسات مهم زیربنایی همچون سدها، نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، خطوط انتقال نفت و گاز، راه‌های ارتباطی و حتی مترو آسیب می‌رساند.

وی می‌افزاید: در مناطقی که محل عبور رودخانه‌هاست، فرونشست زمین موجب تغییر شیب رودخانه‌ها می‌شود و رژیم هیدرولوژیکی آنها را به هم می‌زند و در صورت بروز سیلاب احتمالی، میزان مخاطره آن افزایش خواهد یافت.

مدیر دفتر حفاظت و بهره برداری از منابع آب شرکت آب منطقه ای تهران، تصریح می‌کند: چنانچه این فرونشست در مناطق مسکونی اتفاق بیفتد، موجب ایجاد  ترک‌ها و شکاف‌های ریز در منازل و ساختمان‌ها می‌شود و استحکام آنها را کاهش می‌دهد. از این رو، به این پدیده «زلزله خاموش» هم اطلاق می‌شود، به این دلیل که اگر در آینده زلزله‌ای حتی با قدرت تخریب پایین در این مناطق اتفاق بیفتد، به یک فاجعه انسانی بزرگ و تخریب گسترده منجر خواهد شد.

عبور فرونشست از دروازه‌های پایتخت!

اگرچه فرونشست زمین غالبا دشت‌های استان تهران را عرصه یکه‌تازی خود قرار داده است اما در سال‌های اخیر و با گسترده شدن تخریب سفره‌های آب زیرزمینی، مناطق جنوبی پایتخت هم از گزند آن در امان نمانده است و بر مبنای تازه‌ترین مطالعات انجام شده، زبانه‌های فرونشست به مناطق ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۰ شهر تهران هم کشیده شده است. این موضوع دیرزمانی است که زنگ خطر را برای مدیریت شهری به صدا درآورده است چراکه با وجود جمعیت میلیونی این مناطق، کوچکترین مخاطره‌ای ممکن است به فاجعه‌ای بزرگ تبدیل شود.

مدیرکل دفتر مخاطرات زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی با اشاره به ریزدانه بودن بافت خاک در مناطق جنوبی شهر تهران، می‌گوید: در داخل شهر تهران و در محدوده مناطق ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۰ که رسوبات ریزدانه داریم، شواهدی از فرونشست زمین مشاهده شده است.

راه حل چیست؟

برای مهار رشد فزاینده تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست زمین به لحاظ تکنیکی می‌بایست معادله بیلان آبی سفره‌ها به نفع تغذیه تغییر کند. بدین معنا که میزان تغذیه سالانه آبخوان‌ها از میزان تخلیه آنها فزونی گیرد. در این صورت مخازن سفره‌ها به تدریج پرآب شده و از تخریب بیشتر و حتی مرگ آبخوان‌ها جلوگیری می‌شود. اما واقعیت این است که اجرای این راه حل به ظاهر ساده، چندان آسان و به قول معروف دو دوتا، چهارتا نیست!

وقتی در طی بیش از نیم‌قرن اخیر، کسب و کارهای متعددی پیرامون چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق شکل گرفته و معیشت بخش بزرگی از جامعه و نیز سهم زیادی از تولیدات کشاورزی و صنعتی به برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی گره خورده است، اعمال شتابزده هرگونه محدودیت می‌تواند عواقب زیانباری در پی داشته باشد و به چالش‌های اجتماعی، اقتصادی و حتی امنیتی منجر شود. بنابراین می‌بایست راهکارهایی که به منظور نجات منابع استراتژیک آب زیرزمینی و جلوگیری از مخاطرات زیست‌محیطی همچون فرونشست دشت‌ها به اجرا در می‌آیند، با بهره‌گیری از دانش و خرد جمعی کارشناسان و صاحب‌نظران، همکاری همه دستگاه‌های ذی‌ربط و صدالبته مشارکت بهره‌برداران و ذی‌نفعان تدوین شوند.

هدایت فهمی؛ رییس مرکز تحقیقات پژوهاب‌گستر با اذعان به پیچیدگی بحث کنترل اضافه برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی، مدیریت مساله آبخوان‌ها در کشور را در گروی توجه به رفع چند مشکل اساسی از جمله عدم هماهنگی بین بخش‌های تصمیم‌گیر و جزیره‌ای عمل کردن آنها، بی‌توجهی به نقش مردم و بهره‌برداران در مدیریت آبخوان‌ها، نادیده گرفتن بحث معیشت جایگزین برای صاحبان چاه‌های غیرمجاز و فقدان دکترین توسعه روستایی در کشور می‌داند و تاکید می‌کند: متاسفانه در برنامه‌های توسعه کشور به بحث توسعه پایدار توجه نشده و این موضوع به تخریب منابع منجر شده است. اگر با همین روند پیش برویم به آستانه‌ای می‌رسیم که غیرقابل برگشت است و بحران‌هایی نظیر آب، منابع طبیعی و محیط زیست که در همه ابعاد خود را نشان داده‌اند، پشت دستگاه‌های دولتی باقی نخواهند ماند و تبعات شدید اجتماعی و سیاسی به دنبال خواهند داشت.

انتهای پیام/۳۳۳