بحران و نقش موثر مدیریت رسانه‌ها در کمک به حیات جامعه

گروه فرهنگی سورپرس-آرش شایسته نیا؛ بسیاری از پدیده هایی که انسان و زندگی او را تحت تاثیر مثبت یا منفی قرار میدهند ، همزاد بشر هستند و هنگامی که زندگی او از حالت فردی به جمعی تغییر وضعیت می یابد ، پیچیده و پیچیده تر می شوند و آثار و تبعات پردامنه ای پیدا می کنند . بر همین اساس ؛ محیط اجتماعی ما به دلیل تحولات ناشی از نوگرایی ( افزایش جمعیت ، شهر نشینی ، وابستگی فزاینده به فناوری و تحولات سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی ) به جهانی بحران زا تبدیل شده است.

به لحاظ مفهومی ، «بحران » خود یک مفهوم بحران زا و بحران زی است . اگر چه جوامع بشری ، روایتی مستمر و پیوسته از بازی بحران ها است ، تاکنون گفتمان و ادبیات واحد و شفافی پیرامون آن شکل نگرفته است . با این حال ارائه تعریفی مشخص و قابل اجماع از مفهوم « بحران » غیر ممکن می نماید ( بشیر ، ۱۳۸۷ : ۱۱) .

در فرهنگ علوم اجتماعی در تعریف بحران آمده است: بحران از ریشه یونانی ، به معنای جور کردن ، قضاوت ، لحظه حساس و مشاجره گرفته شده است . بحران به معنای تغییر ناگهانی است که در جریان یک بیماری پدید می آید و صفت ویژه آن به طور معمول بروز حادثه و وخامت است و در معنای مجازی ، شرایط و اوضاع یا دورانی خطرناک و فاقد اطمیان را می رساند. بحران ، حالت و فرایندی است که طی آن ، تعادل ناپدید می شود و از انتقالی تقریبا اجتناب ناپذیر به سوی شرایط و اوضاعی دیگر خبر می دهد. هرگاه پدیده ها به طور منظم، معمولی و آن گونه که از قبل پیش‌بینی می شود، جریان نیابند؛ حالتی نابسامان پدید آید یا نظمی مختل شود یا حالتی غیر طبیعی رخ دهد، سخن از بحران به میان می آید. ( بیرو، ۱۳۷۰) .

دایره المعارف اینترنتی Conk هم بحران را این گونه تعریف می کند : « تغییر ناگهانی یا یک لحظه مهم در سلسله ای از رویدادها و عملیات» ( خجسته و احمدی ، ۱۳۸۷: ۴۸) .
واژه بحران را نخستین بار « جرالد کاپلان » به به عنوان اصطلاحی ویژه در روان پزشکی برای توصیف حالت های روانی افراد پس از وقوع آتش سوزی در یک باشگاه شبانه در بوستون به کار برد .
کاپلان بحران را چنین تعریف می کند : « افراد وقتی در برابر اهداف مهم با مانع یا محظوری رو به رو شوند که نتوانند از روش های معمول حل مساله استفاده کنند در موقعیت بحران قرار می گیرند» Caplan 1961)) .

به نظر اریکسون روان شناس آلمانی : « بحران تغییر جهت و چرخه دوره ای است که در آن آسیب پذیری افزایش یابد ؛ به عبارت دیگر ، رشد ظرفیت منفی در مدیریت تغییر در شرایط عادی ، بحران نام دارد » Erikson 1968) ) .
مینزبرگ و همکارانش معتقدند که بحران در اثر وقوع فوری ، ناگهانی و غیر منتظره حوادث و یا اتفاق به وجود می آید که توجه فوری و فوتی به آن برای اخذ تصمیمی فوری ضروری است. در تعریف دیگر، بحران چنین بیان شده است؛ هرگاه در مسیر تحقق اهداف از پیش طراحی شده ، حالت پیش بینی نشده ای رخ دهد که انتظارات و مطلوب های دیگر ما را متاثر سازد یک بحران روی نموده است ( موسی خانی ، ۱۳۶۹ : ۷۳) .

تعاریف گوناگونی که در زمینه بحران سازمانی ، اجتماعی و بین المللی ارائه شده است ، در یک جمع بندی در برگیرنده مفاهیم زیر است :
– میزان نامعمول و با شدتی از رویدادهای به هم ریخته .
– تغییر موقعیت جریان سیاسی در فعالیت های بین المللی .
– در هم ریختگی میان کنشی بین دو یا چند رقیب .
– پدیده ای غیر قابل پیش بینی که با نتایج منفی همراه است .
– رویدادی غیر معمول و دور از انتظار که موجب عدم اطمیان و تهدیدی برای اهداف سازمان است .
– تغییر تند و ناگهانی در یک یا چند یک از متغیرهای اساسی سیستم ( وردی نژاد و بهرامی رشتیانی ، ۱۳۸۹ : ۳۵) .
به نظر می رسد شرایط و اوصاف اوضاع بحران ، با توجه به نوع و محیط پیدایش هریک ، متنوع و گوناگون است و از این جهت ، تفاوت هایی در مدیریت بحران در محیط های مختلف وجود دارد اما در عین حال ، نقاط مشترک یا ویژگی های عام بحران را می توان در عناصر زیر خلاصه کرد:
۱- وجود تهدید علیه ارزش های اساسی یک واحد .
۲- آگاهی از زمان محدود برای پاسخ به تهدید .
۳- احتمال زیاد بروز وقایع یا رفتارهای سخت مانند : جنگ (برچر و ویکلنفلد ، ۱۳۸۲ : ۳۵) .

ریخت شناسی بحران
از منظر ریخت شناسی و به اعتبار گونه شناسی می توان گونه های مختلف را شناسایی کرد: بحران اقتصادی ، فرهنگی ، سیاسی ، امنیتی ، نظامی ، دینی ، قومی و قبیله ای ، بهداشتی و…
با توجه به «شدت تهدید » ، « تداوم زمانی » و «درجه آگاهی » نیز برخی، بحران ها را به بحران های «شدید » ، « نوظهور » ، « بدعتی » ، « کند» ، «موردی» ، « انعکاسی» ، «برنامه ای» ،« عادی » و « اداری » تقسیم می کنند .
از منظر و نگاهی دیگر ، بحران ها را از نظر گستردگی ( فراگیری ) می توان شامل بحران های محلی ، ملی و فرا ملی دانست. به اعتبار موارد دیگر نظیر علل و عوامل ، دامنه و سطح ، اهداف مورد هجمه و.. نیز می توان به گونه شناسی دیگری از بحران ها پرداخت ( تاجیک ، ۱۳۸۳) .

مراحل بحران
بحران از حیث مرحله ، تقسیم بندی های گوناگونی دارد . برپایه « زمان وقوع » برای بحران سه مرحله تعیین شده است :
الف) پیش از بحران : شرایطی است که به بحران منجر می شود .
ب) بحران : وقوع حادثه ( زمان حال بحران ) .
ج) پس از بحران : زمان بازیابی و پایان بحران .

قبل از بحران ، زمانی است که هنوز هیچ رویدادی رخ نداده است اما مدیران آگاه همواره در این مرحله با حفظ آمادگی های لازم به عملیات جمع آوری اطلاعات و پیش بینی های لازم مبادرت می کنند. مرحله حین بحران ، هنگامه بروز و ظهور بحران است که در واقع برنامه مدیریتی جامع و کاملی به منظور حل بحران صورت می پذیرد . مرحله پس از بحران به واقع خاتمه شرایط غیر عادی است که به ارزیابی پیامدها و اصلاح برنامه ها مبادرت می گردد ( وردی نژاد و بهرامی رشتیانی ، ۱۳۸۹ : ۴۴) .

رسانه و بحران
برطرف کردن شرایط غیرعادی که از آن با عنوان مدیریت بحران یاد می شود ، از طریق ابزارهای مختلفی صورت می گیرد که « رسانه» یکی از آن ها است .
رسانه ها حضور خود را در تمامی عرصه های جامعه اعم از سیاست ، فرهنگ ، اقتصاد و… به منصه ظهور رسانده اند و نقش مهمی در حیات جوامع ایفا می کنند .
بنابراین ، در دنیای کنونی ، رسانه ها هم می توانند منبع و منشاء بسیاری از بحران ها باشند. حتی می تواند از « نیست » ، « هست » بسازند و بر قامت بحرانی که تولد نیافته است جامعه هستی بپوشانند ( و بالعکس ) . به بیان دیگر، رسانه ها هم می توانند مشروعیت ، مشارکت ، مقبولیت ، اعتماد و ثبات ساز باشند و هم می توانند جامعه را در متن و بطن بحران های مشروعیت ، مشارکت و…قرار دهند. ( سام بند و قره باغ ، ۱۳۹۰ : ۲۴۳-۲۴۲ ) .
روزنامه نگاران به هنگام بحران های (ملی ) ، نقش ویژه ای بر عهده دارند که باید ایفا کنند . تردیدی نیست که آنان با اخبار و گزارش های خود و با به اشتراک گذاشتن اطلاعات ، پیوندی میان شهروندان برقرار می کنند . در این میان نکته مهم این است که آنان حاملان اصلی ارزش ها و رویاهای مشترکی هستند که می تواند پیوند جامعه را حفظ کند و به کشور توان تاب آوردن و ادامه حیات بدهد ( Crisis Journalism , 2001:10) .

در گذشته استفاده از وسایل ارتباط جمعی بیش تر به منظور گذراندن اوقات فراغت مردم جامعه بود اما امروزه بهره گیری از آن ها نه تنها یک نیاز بلکه ضرورت است .
امروزه عملکرد رسانه ها در مدیریت بحران با توجه به خصلت های میان رشته ای آن ، از زوایای گوناگون و از دیدگاه های مختلف نظری قابل تبیین است و هر ناظر به فراخور چارچوب نظری ، جهان بینی ، ارزش ها ، گفتمان ها و تلقی و تصور متفاوتی که از واقعیت جامعه دارد ، به این مسائل پاسخ می دهد ( سید آقایی ، ۱۳۸۷ : ۱۲) .

مدیریت رسانه در بحران
مدیریت در سازمان رسانه خبری از نظر تولید به موقع اطلاعات خبر صحیح ، جدید ، دقیق و جامع در شرایط وقوع بلایای طبیعی ، بسیار دشوار است . به دلیل آن که بحران به عنوان یک وضعیت خطر آفرین و ناامن کننده روند جاری حیات جامعه و سازمان رسانه خبری را مختل می کند و اتخاذ برنامه ریزی و تصمیم گیری مدیران را بغرنج می نماید لذا سازمان ها و از جمله سازمان های خبری از آن جهت مدیریت می شوند تا در مسیر مطلوب و تحقق اهداف خود به حیات خود ادامه دهند .
مدیریت اثر بخش خبر در سازمان رسانه ، بیان کننده مجموعه روش هایی در برنامه ریزی تصمیم گیری است که به مهار بحران و مشارکت همگانی در کاهش آسیب های ناشی از آن کمک می شود .

رسانه ها به عنوان ابزار نوین بشری از طریق اطلاع رسانی ، آموزش و توسعه ارتباطات در سه مرحله پیشگیری ، هدایت و مقابله و حذف بحران مورد استفاده قرار می گیرند ( سلطانی فر و مرتضوی۱۳۹۰: ۱۹۳) .

انتهای پیام/ ۱۵۱