تلاش صدا و سیما برای انحصار شبکه‌های نمایش خانگی

گروه فرهنگی سورپرس: انحصار در صدا و سیما به عنوان سازمانی با کارویژه‌های مهم فرهنگی و هنری، از دید بسیاری از کارشناسان مسئله‌ای آسیب‌زا است. گزارش‌های متعدد رسمی و پژوهش‌های متفاوت دانشگاهی و علمی نشان می‌دهد که رویکرد انحصارطلبانه در صدا و سیما، نه تنها موجب پیشرفت این سازمان نشده است که اکنون رسانه‌ای که باید ملی باشد، با مسئله کاهش مخاطبان روبرو است. از همین رو تلاش این سازمان برای ایجاد انحصار بر شبکه‌های نمایش خانگی را می‌توان در همین راستا مورد بررسی قرار داد.

انحصاری که از ابهام قانونی سرچشمه می‌گیرد

از زمان تشکیل سازمان صدا و سیما با عنوان سازمان «رادیو و تلویزیون ملی» در کشور، مسئله قوانین مربوط به نحوه فعالیت صدا و سیما، یکی از موضوعات جدی و مورد بحث کارشناسان حقوقی بوده است. اغلب کارشناسان بر این باورند که در عین وجود قوانین متعدد مربوط به سازمان صدا و سیما، هنوز برخی ابهامات جدی در زمینه نحوه فعالیت این سازمان وجود دارد.

بطور مثال مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در یکی از گزارش‌های جدید خود که در اردیبهشت ماه امسال منتشر شده است، به این نکته اشاره می‌کند که از یکسو در این سازمان نوعی از تمرکز قدرت وجود دارد و از سوی دیگر مشخص نیست که مدیران آن باید در قبال کدام ناظر پاسخگو باشند.

«نامشخص بودن قلمرو انحصارات سازمان و تداخل با سایر سازمان‌ها و دستگاه‌ها»، «ابهام در وضعیت اقتصادی سازمان» و «ساختار بزرگ و پرهزینه سازمان» تنها بخشی از فهرست ایرادات جدی سازمان صدا و سیما است.

اما این تنها مشکلات موجود در سازمان صدا و سیما نیست. «نامشخص بودن قلمرو انحصارات سازمان و تداخل با سایر سازمان‌ها و دستگاه‌ها»، «ابهام در وضعیت اقتصادی سازمان»، «ساختار بزرگ و پرهزینه سازمان»، «ابهام در ماهیت حقوقی سازمان» و «منابع مالی نامطمئن سازمان» از دیگر مشکلاتی است که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی به آن اشاره و تاکید کرده است که وجود همین ابهامات و مشکلات باعث شده است تا نمایندگان مجلس در سال‌های اخیر برای تغییر قوانین این سازمان، طرح‌هایی را به مجلس شورای اسلامی ارائه دهند. هرچند که هیچ کدام از این طرح‌ها نتوانسته‌اند تبدیل به قانون شوند.

قوانین ناظر بر انحصارات این سازمان اغلب در دهه‌ی ۱۳۶۰ طراحی شده‌ و ناگفته پیدا است که شرایط رسانه‌ای حاکم در آن دهه با امروز قابل قیاس نیست. از همین رو است که مرکز پژوهش‌های مجلس ضمن اشاره به قانون «خط‌مشی کلی و اصولی برنامه‌های سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران» که در سال ۱۳۶۱ به تصویب رسیده‌ است، در گزارش خود تاکید دارد: «مهمترین چالش پیش روی قانون خط مشی کلی و اصول برنامه‌های سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، اجرا نشدن بخش عمده این قانون و عدم به‌روزرسانی آن با توجه به تحولات رسانه‌ای و اجتماعی است».

واقعیت آن است که در آن دهه نه اینترنتی در کشور وجود داشت و نه تولید یا دسترسی به محتواهای صوتی و تصویری به صورت گسترده کنونی امکان پذیر بود. در نتیجه این قانون دچار ابهامات بسیاری در نحوه مواجه با شرایط رسانه‌ای امروز جامعه است. مسئله‌ای که باعث می‌شود بر سر تفسیرهای مختلف از این قانون، پیچیدگی‌های بسیاری ایجاد شده و بر مشکلات موجود پیش روی بحث قانون‌گذاری در بخش تولیدات رسانه‌ای افزوده شود.

هدف از گسترش انحصار چیست؟

یکی از پرسش‌هایی که امروزه مطرح است، آن است که هدف صدا و سیما از تلاش برای گسترش مرزهای انحصار به بخش نمایش خانگی چیست؟ به نظر می‌رسد اکنون گردش مالی بخش نمایش خانگی، موضوع جذابی برای مدیرانی شده است که مدت‌ها است با وجود تخصیص مداوم بودجه و اعتبار، از کمبودهای مالی گلایه دارند.

کمبودهای مالی که به نظر می‌رسد نه با افزایش مداوم زمان تبلیغات میان برنامه یا بستن قراردادهای چشمگیر با شرکت‌های بزرگ حل می‌شود و نه با اختصاص مداوم بودجه‌ها و اعتبارات مختلف. در حالی که بخش قابل توجهی از زمان رسانه ملی به تبلیغات تلویزیونی اختصاص یافته است و شبکه‌های مختلف صدا و سیما با بهانه‌های مختلف، بهترین ساعات خود را به پخش برنامه‌ها، آگهی‌ها یا مسابقات تبلیغاتی اختصاص داده‌اند و نرخ تبلیغات نیز در سال‌های مختلف، بطور مداوم افزایش یافته است، بازهم صدا و سیما به دنبال منابع جدیدی است که بتواند از آن‌ها درآمد کسب کند.

از سوی دیگر شبکه نمایش خانگی تبدیل به رقیبی جدی برای برنامه‌های صدا و سیما شده است. اکنون در محافل عمومی و یا در گفتگوهای خانوادگی، کسی چندان درباره سریال‌های تلویزیونی سخن نمی‌گوید؛ بلکه همه درباره آخرین قسمت فلان سریال شبکه نمایش خانگی یا احتمال آغاز فصل جدید یک سریال محبوب دیگر این شبکه حرف می‌زنند.

شبکه‌های نمایش خانگی هر روز گسترش بیشتری پیدا می‌کنند و در حال تبدیل شدن به انتخاب اول خانواده‌های ایرانی هستند. بسیاری از خانواده‌ها با خرید اشتراک شبکه‌های نمایش خانگی، نه تنها می‌توانند فیلم‌ها و سریال‌های جذاب مورد نظر خود را تماشا کنند که حتی می‌توانند فیلم‌های سینمایی روز را در شرایط شیوع ویروس کرونا و در خانه به تماشا بنشینند.

مهمتر از همه اینکه برخی از مجریان، بازیگران و کارگردانان محبوب صدا و سیما، اکنون به تیم تولید آثار نمایش خانگی کوچ کرده‌اند و حتی خبر می‌رسد که یکی از محبوب‌ترین برنامه‌های متوقف شده صدا و سیما نیز به زودی از شبکه نمایش خانگی پخش شود. در نتیجه به نظر می‌رسد مدیرانی که احساس می‌کنند هر روز با کاهش مخاطب روبرو هستند، راه حل را مثل همیشه در گسترش دامنه انحصار خود ببینند.

آیا صدا و سیما قادر به مدیریت رسانه‌های نوین است؟

فارغ از ابهامات قانونی که خود تبدیل به یک مسئله‌ی جدی در شرایط کنونی شده است، پرسش دیگری که جا دارد اکنون مطرح شود، آن است که به فرض آن که صدا و سیما در تفسیرهای تخصصی، مسئول مدیریت شبکه‌ی نمایش خانگی و اعطای مجوز به محصولات آن شود، قادر به مدیریت شرایط خواهد بود؟ واقعیت آن است که بسیاری از کارشناسان ضمن مقایسه آثار شاخص صدا و سیما در دهه‌ی گذشته، از افت آثار تولیدی این رسانه، سخن به میان آورده‌اند. در حالی که دیگری از سریال‌های تاریخی یا خانوادگی جذاب و پر بیننده با کارگردانی نام‌های آشنا و بازیگری هنرمندان شاخص، خبری به گوش نمی‌رسد، بسیاری از برنامه‌های پربیننده و مطرح صدا و سیما، تنها براساس تصمیم مدیران متوقف شده‌اند.

از سوی دیگر صدا و سیما در حالی امروز تلاش دارد تا به عرصه مدیریت شبکه نمایش خانگی ورود کند که ورود این سازمان به حوزه‌هایی همچون ساخت و عرضه شبکه پیام‌رسان موفقیت آمیز نبود و در نهایت این سازمان تصمیم به فروش «پیام‌رسان سروش» گرفت. انحصار صدا و سیما در مدیریت برخی از مهمترین فرکانس‌های مخابراتی کشور نیز با انتقادات فراوانی همراه شده است و مسئوولان وزارت ارتباطات بارها خواستار آن شده‌اند که این فرکانس‌ها برای افزایش سرعت اینترنت در کشور، آزاد شوند. خواسته‌ای که مدیران صدا و سیما تاکنون به آن پاسخی نداده‌اند.

نکته مهم دیگر آن است که اغلب کارگردانان، تهیه‌کنندگان و بازیگران شبکه‌ی نمایش خانگی، پیش از این در آثار تولیدی صدا و سیما مشارکت داشته‌اند. به واقع اگر شرایط تولید آثار سینمایی و تلویزیونی در صدا و سیما همچنان مطلوب بود، بطور حتم این افراد تصمیم نمی‌گرفتند در تولید آثار شبکه نمایش خانگی حضور یابند. رونق شبکه نمایش خانگی، از کاهش اقبال‌ها به محصولات صدا و سیما حکایت دارد و بطور حتم اگر شبکه نمایش خانگی تحت نظارت صدا و سیما قرار بگیرد، وضعیتی را پیدا خواهد کرد که بسیاری از سریال‌های تلویزیونی با آن مواجهند.