نگاهی به پرونده سقوط هواپیمای اوکراینی

دیه یکی از مباحث چالش برانگیز در نظام حقوقی و ساختار فقهی کشور ما است.

به گزارش سرویس قضایی سورپرس؛ دیه در لغت،به معنای راندن و رد کردن است و در اصطلاح حقوقی ؛ دیه به مالی گفته میشود که در صورت وقوع جنایت بر نفس و یا اعضا بدن و یا وارد نمودن جراحت باید ادا شود.

اگر از بیشتر مردم در مورد مفهوم دیه بپرسید که دیه چیست؟ احتمالا پاسخی که می شنوید خون بها است. اما آیا به راستی دیه به مفهوم خون بهاست؟

در زبان فارسی و در عرف رایج میان مردم دیه ، همان خون بها تعریف شده است؛اما بر اساس نظر حقوقدانان،دیه بهای خون انسان نیست ، زیرا ارزش خون انسان را نمیتوان با امور مادی و مالی تعیین کرد. دیه در نظام حقوقی ایران به عنوان یکی از انواع مجازات شناخته میشود و بر اساس آرای حقوقدانان،دیه هم مجازات و هم جبران خسارت ناشی از یک عمل مجرمانه است.

در قانون مجازات اسلامی؛ سه نوع مجازات برای هر نوع رفتار مجرمانه پیش بینی شده است:

الف) حد ب) تعزیر ج) دیه

بنابر ماهیت فهمیده شده از قانون مجازات اسلامی،دیه نوعی مجازات محسوب می‌شود.

حال مسئله دیگری که به ذهن می آید این هست که اگر دیه نوعی مجازات باشد،از این جهت که مجازات جنبه عمومی دارد و دولت اعمال کننده مجازات هاست، با توجه به اینکه دیه جنبه مالی دارد. آیا این مال نباید به دولت پرداخت شود؟ فلسفه پرداخت دیه از جانب مرتکب عمل مجرمانه به فردی که از جنایت آسیب دیده؛چه خود فرد در مورد دیه اعضای بدن و چه اولیا دم وی در مورد دیه نفس محترمه (جان انسان) چیست؟

منطقی است کسی را که جنایت علیه او واقع شده یا از جنایت صورت گرفته خسارت دیده است لایق دریافت دیه بدانیم، در ماده ۱۵ این قانون میخوانیم: «دیه مالی است که از طرف شارع برای جنایت تعیین شده است.» در تعریف جدید از دیه کلمه ی مجازات که در قانون ۱۳۶۱ آمده بود، حذف شد و این امر خود مؤید دیگری بر این امر است که دیه لزوما مجازات نیست و اگر مجازات هم محسوب گردد،تنها بخشی از ماهیت دیه را جنبه کیفری تشکیل داده است،بنابراین مفهوم دیه در نظام حقوقی ایران هم مجازات و هم جبران خسارت محسوب می شود.

دیه، از احکام اسلام است و بر اساس تعاریف فقهی، مالی است که به سبب گرفتن جان انسان دیگر یا ایراد نقص به عضو کسی یا وارد ساختن جرح به بدن کسی در حالت نخست به ولی دم و در حالت های دوم و سوم به مجنی علیه یا قائم مقام وی پرداخت می شود.

انواع دیه

مطابق قانون مجازات اسلامی می توان انواع دیه را چنین تقسیم بندی کرد:

دیه قتل: دیه ای معادل یک دیه کامل مرد مسلمان را دارد. نرخ دیه هر سال توسط قوه قضاییه تعیین می شود.

دیه اطراف یا اعضای بدن: یکی دیگر از انواع دیه ، دیه اعضای بدن است . در صورتی که از یک عضو تنها یک عدد در بدن انسان وجود داشته باشد ، از بین بردن آن دیه کامل دارد و در صورتی که از یک عضو دو عدد موجود باشد ، از بین بردن یکی از آنها نصف دیه کامل و از بین بردن هر دوی آنها دیه کامل خواهد داشت.

دیه منافع اعضاء: در صورتی که شخصی مرتکب جنایتی بر دیگری شود که به موجب آن فرد برخی از حواس خود را از دست بدهد ، باید دیه منافع آن عضو را بپردازد . مطابق قانون مجازات اسلامی ، دیه منافع شامل مواردی همچون دیه عقل ، دیه شنوایی ، دیه بینایی ، دیه بویایی و دیه صوت و گویایی است.

میزان دیه

میزان دیه از سوی شارع (دادگاه حکومت اسلامی به نمایندگی از جانب شارع) تعیین می گردد.میزان دیه برای مردان و بانوان و پیروان ادیان آسمانی متفاوت است.
ماده ۵۵۵ قانون مجازات اسلامی همچنین چهار ماه «ذی القعده»،«ذی الحجه»، «محرم» و «رجب» را به عنوان ماه های حرام می شناسیم ،که میزان دیه در این ماه ها با سایر اوقات سال متفاوت است؛ مثلا دیه مرد مسلمان برای سال ۱۳۹۹ توسط قوه قضائیه در ماه های غیر حرام ۳۹۹ میلیون تومان و در ماه های چهارگانه حرام ۴۹۹ میلیون تومان تعیین گردیده است. در این ماه ها جنگیدن به جز برای دفاع حرام است و دیه افزایش پیدا میکند، البته این افزایش مبلغ دیه تنها مربوط به دیه نفس (جان) است و دیه اعضای بدن یا ضرب و جرح بدون تغییر باقی می ماند.

هدف از مستثنی کردن این چهار ماه و برقراری شرایط ویژه در این ماه ها در شریعت اسلامی، حفاظت از جان کسانی بوده که می خواستند برای حج یا تجارت راهی سفر طولانی شوند ، تا به سلامت به شهر خود بازگردند.

مقادیر دیه در قانون، بر اساس ملاک تعیین شده در شرع مشخص می گردد،دیه قتل عمد مرد مسلمان، که معادل مبلغ ریالی یکصد شتر مسن است که سالانه تعیین می شود و طبیعتا بر اساس تورم قیمت شتر تغییر می کند. دیه زن مسلمان نیز معادل نصف دیه مرد مسلمان است. تعیین میزان دیه اقلّیت های مذهبی تا کنون از موارد سکوت قانون مجازات اسلامی بوده، که محل مناقشات زیادی شده است.

بر اساس اصل ۱۶۷ قانون اساسی، قضات در چنین مواردی، موظف اند به منابع معتبر اسلامی یا فتاوی معتبر رجوع کنند. برخی از محاکم، بر طبق دیدگاهی مشهور ، میزان دیه اهل کتاب را تقریباً یک دهم دیه مسلمان و برخی مطابق منابعی دیگر دیه غیر مسلمان را نصف دیه مسلمان محاسبه می کنند.

برابری در پرداخت دیه بر اساس قانون بیمه اجباری شخص ثالث

بر مبنای قوانین کشور دیه و زن و مرد باهم برابر نیست،اما اخیرا و در سال ۹۸ میزان پرداخت دیه برابر شده است که این برابری در بیمه شخص ثالث نیز رعایت خواهد شد. بر اساس تبصره ۲ ماده ۴ قانون بیمه شخص ثالث دیه زیان دیدگان تصادفات رانندگی بدون توجه به جنسیت پرداخت می‌شود و مابه التفاوت میزان دیه زن و مرد در سوانح رانندگی از صندوق تامین خسارات بدنی پرداخت می‌شود. صندوق تأمین خسارت های بدنی صندوقی است که با هدف جبران خسارت های جانی و جسمانی کسانیکه به هر شکل در سوانح و حوادث رانندگی آسیب دیده اند اما به هر دلیل جبران خسارت برای آنان صورت نمی گیرد یا از دیه کامل برخوردار نیستند تأسیس شده.

البته باید توجه داشت؛ برابری پرداخت دیه فقط برای خسارات بیمه‌های ثالث بوده و سایر دیات مربوط به فوت بانوان از جمله قتل و … دیگر تابع این قانون نبوده و در سایر موارد همچنان دیه زن نصف دیه مرد محاسبه می‌شود.

حال با هدف شناخت بهتر مفهوم دیه و شرایط اجرای دیات به بررسی سه مورد از حوادث مشهوری که اخیرا اتفاق افتاده و حوادث منجر به دیه به حساب می آیند را مورد بررسی قرار می دهیم.

الف)حادثه اتوبوس دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات

یکی از حوادث تلخ و تأثرآمیز رانندگی کشور ما حادثه سقوط اتوبوس دانشجویان دانشگاه آزاد است که منجر به کشته شدن ده نفر و زخمی شدن بیست و هشت نفر از دانشجویان این دانشگاه شد. ظهر روز ۴ دی ماه ۱۳۹۷ یک دستگاه اتوبوس دانشگاه علوم تحقیقات تهران که در حال انتقال دانشجویان بود، دچار واژگونی شد که ۱۰ کشته و ۲۸ مصدوم برجای گذاشت. به گفته دانشجویانی که در این حادثه زنده مانده‌اند، اتوبوس نزدیک ایستگاه کتابخانه دانشگاه بعد از عبور از دست اندازی سرعتش بالا رفته و عدم کارکرد درست ترمز اتوبوس، در حین عبور از پیچ به پایین پرتاب می‌شود. پس از این حادثه موجی از انتقادها و مطالب از سوی کاربران فضای مجازی و چهره‌های سیاسی به راه افتاد.نتیجه گزارش کمیسیون ویژه مجلس شورای اسلامی، نشان داد که راننده، پیمانکار و دانشگاه آزاد، هر سه در بروز این حادثه مقصرند.

اولین جلسه رسیدگی به پرونده متهمان حادثه سقوط اتوبوس دانشگاه آزاد در تاریخ ۲۵ خرداد ماه و دومین جلسه این دادگاه در روز هشتم مرداد ماه سال ۱۳۹۸ با حضور شکات، متهمان و وکلای مدافع در مجتمع قضایی کارکنان دولت شعبه ۱۰۵۷ برگزار شد.وکیل مدافع جانباختگان واژگونی اتوبوس واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی در مورد حکم خاطیان این پرونده به ویژه مسوولان دانشگاه آزاد گفت: دادگاه در مرحله بدوی، رئیس واحد علوم تحقیقات و رئیس شرکت پیمانکار مهران گشت سبلان را به حبس تعزیری محکوم کرد.

از آنجا که حادثه سقوط اتوبوس، یک حادثه منجر به فوت محسوب می شود دادگاه به لحاظ مسئولیت هر یک از متهمان این پرونده را مورد بررسی قرار داد و حکم نهایی دادگاه هم رئیس دانشگاه واحد علوم تحقیقات و هم رئیس شرکت مهران گشت به عنوان پیمانکار جاده و هم راننده که خود یکی از کشته شدگان بود را مقصر شناخت و حادثه صورت گرفته را قتل از نوع خطا محض دانست، قتل خطاء محض همانطور که از نام آن بر می آید ناشی از یک خطای کامل است.

در واقع در قتل خطاء محض مرتکب نه در عمل و نه در نتیجه قصد کشتن دیگری را ندارد.بدین ترتیب دادگاه نخست حکم به پرداخت دیه به بازماندگان قربانیان این حادثه داد،براساس قانون بیمه شخص ثالث، به بازماندگان هریک از افرادی که جان خود را در این حادثه از دست داده اند مبلغ ۳۰۸ میلیون تومان به عنوان دیه پرداخت خواهد شد. از سوی دیگر سه نفر دیگر نیز دچار قطع عضو می شوند که خسارت پرداختی به آنها سقف بسیار بالاتری نسبت به فوت شدگان دارد.همچن رئیس واحد علوم تحقیقات و پیمانکار هر دو به حبس تعزیری محکوم پشتند.

ب)حادثه حمله سگ دارای صاحب به کودک نه ساله

در ۲۳ آذرماه سال۱۳۹۷ در لواسان اتفاقی رخ داد که با چند روز تاخیر در رسانه ها بازتاب پیدا کرد.خانواده ای به پارک دریاچه لواسان رفته و مشغول تفریح و استراحت بوده اند که شخصی برای تفریح به همراه دو سگ خود وارد پارک می‌شود، سگ ها که از نژاد پیتبول و ژرمن شپر و فاقد قلاده بوده اند به اعضای آن خانواده نزدیک می‌شوند،ابتدا سگ پیتبول به دور پدر خانواده می‌گردد،دختر بچه خانواده به نام بهار که با دیدن سگ ها ترسیده به سمت مادرش می دود،سگ پتیبول به دختر یورش برده و پای دختر را می‌گیرد. سگ دوم هم به دست بچه حمله می‌کند،صاحب سگ وارد عمل می‌شود و سگ‌ها را از گردنبندشان می‌گیرد و می‌کشد که باعث پارگی بیشتر بدن در بیمارستان لواسان پزشک اعلام می‌کند که سوراخ‌های ران بچه به هم وصل شده و ران بچه اصطلاحا قلوه کن شده است؛دندان‌های سگ به هم رسیده و گوشت دست هم به نحوی کنده شده که استخوان‌ها نمایان شده است.

پدر دختر در مصاحبه ای اعلام می‌کند: دخترم بعد از حادثه ضربه روحی شدید خورده است. شب‌ها در خواب جیغ می‌کشد، مدت طولانی به مدرسه نرفت و در حال حاضر هم شرایط مناسبی برای صحبت کردن ندارد و به شدت وحشت زده است.

مجازات قانونی صاحب سگ:

اولا باید توجه داشت نژاد سگ ها هر دو از جمله نژاد سگ های خطرناک به حساب می آیند و بیرون آوردن این سگ ها بدون رعایت احتیاطات و همراه داشتن تجهیزات کنترل و محافظت کامل می تواند صاحب سگ را متهم به جرم شبه عمد نماید، نزاد یکی از سگ ها پیتبول بوده است، که جزو خطرناک ترین انواع نژاد های سگ در دنیاست، یک نژاد آمریکایی که در گذشته برای مسابقات و شرط بندی های مبارزات خونین سگ ها به کار برده می شد و از ۱۴۰ سال پیش که مبارزات سگ ها در آمریکا به عنوان جنایت علیه حیوانات ممنوع شد تا کنون نگه داری از این نوع سگ ها تنها به عنوان سگ نگهبان مجاز است و نگه داری آن به عنوان سگ خانگی جریمه دویست و پنجا دلاری دارد.

بنا بر نص صریح ماده ۵۲۲ قانون مجازات اسلامی: متصرف هر حیوانی که از احتمال حمله آن آگاه است باید آن را حفظ نماید و اگر در اثر تقصیر او، حیوان مزبور به دیگری صدمه وارد سازد، ضامن است. ولی اگر از احتمال حمله حیوان آگاه نبوده و عدم آگاهی ناشی از تقصیر او نباشد، ضامن نیست. در تبصره یک این ماده نیز آمده است: نگهداری حیوانی که شخص توانایی حفظ آن را ندارد، تقصیر محسوب می‌شود، البته باید توجه داشت در اینجا منظور از مسئولیت پرداخت دیه است. برخی از حقوقدانان عمل صورت گرفته را مشمول ماده ۶۱۸ قانون تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده می دانند؛ مطابق این ماده: هر کس با هیاهو و جنجال یا حرکات غیر متعارف یا تعرض به افراد موجب اخلال نظم و آسایش و آرامش عمومی گردد یا مردم را از‌کسب و کار باز دارد به حبس از سه ماه تا یک سال و تا (۷۴) ضربه شلاق محکوم خواهد شد.باید توجه داشت اعمال مجازات حبس و شلاق به معنای حذف دیه نیست. بلکه اگر اعمال شخص موجب ورود خسارت بدنی به دیگران شود (و تحت عنوان مجرمانه دیگری قرار نگیرد) باید آن خسارت نیز در قالب دیه (یا ارش) جبران شود.همچنین مطابق قانون شاکی می‌تواند ضرر و زیان مادی و معنوی ناشی از جرم را مطالبه نماید و در این پرونده نیز تمام ضرر و زیان مادی و هزینه‌های بیمارستان و ضرر و زیان معنوی از جمله تالمات روحی وارده به پدر و مادر و دختر خردسال مصدوم قابل مطالبه هست و با درخواست شاکی به این موضوع نیز رسیدگی میشود.

پ)سقوط هواپیمای بین المللی اوکراین در اثر شلیک موشک در ۱۸ دی ۱۳۹۸

یکی از تلخ ترین وقایع تاریخ هواپیمایی کشور ما سقوط هواپیمای مسافربری بین المللی اوکراین بر اثر شلیک موشک پدافند هوایی کشور در اثر خطای انسانی بوده است. پرواز شمارهٔ ۷۵۲ هواپیمایی بین‌المللی اوکراین یک پرواز مسافربری متعلق به هواپیمایی بین‌المللی اوکراین از مبدأ تهران به مقصد کی‌یف بود،این هواپیما در ۱۸ دی ۱۳۹۸ (۸ ژانویه ۲۰۲۰) ساعت ۶:۱۹ صبح، اندکی پس از برخاستن از فرودگاه بین‌المللی امام خمینی هدف موشک قرار گرفت و کمی بعد این هواپیما در نزدیکی شاهدشهر استان تهران سقوط کرد؛ دلیل شلیک موشک به این هواپیمای مسافربری، در اطلاعیه ستاد کل نیروهای مسلح، «خطای انسانی غیرعمد در تشخیص شیء پرنده» اعلام گشت.این پرواز توسط هواپیمایی بین‌المللی اوکراین، که حامل پرچم و بزرگترین خط هوایی این کشور است برای سفر از مبدأ فرودگاه بین‌المللی امام خمینی تهران به مقصد فرودگاه بین‌المللی بوریسپیل کیف، پایتخت اوکراین برنامه‌ریزی شده بود.

پرداخت دیه به بازماندگان قربانیان و خسارات وارده

بر اساس قواعد بین‌المللی وضع شده در سازمان جهانی هوانوردی (ایکائو)، زمانی که یک هواپیمای مسافربریبنا سقوط می‌کند یا سرنگون می شود، مسوولیت بررسی حادثه، استخراج اطلاعات جعبه سیاه هواپیما، ارایه گزارش مقدماتی و نهایی درباره سقوط بر عهده نهاد حاکمیتی کشوری است که در آن سقوط رخ داده است.

آنچه در حال حاضر قطعی است این هست که پس از پذیرش مسئولیت شلیک موشک از جانب ایران دیگر شرکت بیمه کننده هواپیما مسدلیتی در قبال پرداخت خسارت و غرامت به قربانیان و بازماندگان آنها نخواهد داشت و این ایران است که به عنوان مقصر اصلی مکلف به پرداخت غرامت به قربانیان و خسرات به هواپیمایی آسیب دیده خواهد بود، اما مسئه اصلی درباره پرداخت غرامت به بازماندگان این واقعه اینجاست که برخی از قربانیان ایرانی بوده اند و برخی دیگر از اتباع خارجی؛در اینکه خسارت های وارده به هواپیمایی شامل خسارت بدنه هواپیما باید ایران پرداخت نماید تردیدی نیست، اما غرامت های وارد شده به قربانیان که باید به بتزماندگان آنان پرداخت شود. بر اساس کدام قواعد باید پرداخت شود؛ آیا پرداخت دیه بر اساس قوانین ایران یا پرداخت غرامت بر اساس قوانین بین المللی.

دراین مورد باید به دو کنوانسیون بین المللی ورشو ۱۹۲۹ و مونترال مربوط به یکپارچه کردن برخی مقررات حمل ونقل بین‌المللی هوایی در خصوص خسارات وارده به مسافران هواپیمایی، در خصوص خسارات وارده به مسافران قابل اجرا هستند.

باید دید کشور مبدا و مقصد عضو کدام یک از این اسناد هستند.
کنوانسیون ورشو شایسته تر است به عنوان ملاک اصلی رسیدگی قرار گیرد چراکه هم ایران به عنوان مبدأ و هم اوکراین به عنوان مقصد و هم کانادا به عنوان مقصد اصلی بیشتر مسافران این پرواز همگی عضو این کنوانسیون.و بر اساس این کنوانسیون مسببان این حادثه عمل تسبیب در قتل را مرتکب شده اند، و باز بر اساس همین کنوانسیون میزان غرامت الزامی جهت پرداخت باید بر اساس قوانین به روز بین المللی توسط ایکائو تعیین شود.

رئیس سازمان قضایی نیروهای مسلح، حجت الاسلام شکرالله بهرامی در این باره ابتدا گفته است؛ جمهوری اسلامی دیه افراد را پرداخت خواهد کرد. اما نهایتا به دلیل آنکه پرئاخت غرامت به بازماندگان وقایع هوایی باید بر اساس قوانین بین المللی صورت پذیرد،به همین دلیل سازمان هواپیمایی کشورمان پیشنهاد پرداخت مبلغ ۸۰ هزار دلار به عنوان غرامت برای هر خانواده اوکراینی از قربانیان سقوط هواپیما را ارائه داد که البته این مبلغ از جانب رئیس جمهور اوکراین رد شد و رئیس جمهور اوکراین اعلام کرد که مبلغ بیشتری درخواست می کنند.

با این وجود همین مبلغ هشتاد هزار دلاری مبلغ پیشنهادی هواپیمایی کشورمان برای غرامت قربانیان اوکراینی بوده است و اکثر مقامات قضایی در مورد قربانیان ایرانی از پرداخت دیه که میزان آن به دلار بر اساس دلار ۱۵ هزار تومانی می شود حدود یک سوم غرامتی که برای هر یک از قربانیان اوکراینی پیشنهاد شده است.

عیسی امینی، رئیس کانون وکلای دادگستری مرکز با بیان اینکه حادثه جان باختن مسافران پرواز اوکراین در قالب قتل غیرعمد است می گوید: به طور قطع رسیدگی به این مساله از جنبه عمومی جرم رسیدگی خواهد شد اما از حیث جنبه خصوصی.

وی در پاسخ به این سوال که آیا در مواجهه با سقوط هواپیماها بخصوص هواپیمای اوکراینی می توانیم از کنوانسیون های ورشو یا مونترال استفاده کنیم، می گوید: اگر عامل سقوط هواپیما از درون خود هواپیما یا عوامل انسانی داخل آن مثل کاپیتان بود می توانستیم به این کنوانسیون ها و دستورالعمل های آن اکتفا کنیم اما در حال حاضر علت سقوط این هواپیما یک خطای انسانی در خارج از هواپیما بوده که در این صورت ۲ راه قانونی وجود دارد.

اول اینکه کشورها در صورت بروز چنین حوادثی تلاش می کنند تا با تعامل به توافق برسند و مساله حل و فصل شود.

دومین راه هم منوط به نرسیدن توافق بین کشورهای مرتبط با این حادثه است که در دادگاه های بین المللی مثل لاهه مورد رسیدگی قرار می گیرد.

*گردآورندگان: نازنین رستمی پور دانش آموخته رشته حقوق و میلاد پاسدار دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد رشته حقوق عمومی

منابع:
.قانون مجازات اسلامی
.قانون بیمه اجباری شخص ثالث
.سایت خبری ایسنا
.سایت خبری الف
.سایت حقوقی همشهری

انتهای پیام/ ۱۰۱