بودن یا نبودن مسئله این است

گروه فرهنگی سورپرس: یادداشتی بر رمان سارا و سرافینا نوشته جواد کارا حسن با ترجمه ستار سلطان‌شاهی را در ادامه می خوانید:                                              

در جریان جنگ بوسنی به عنوان آخرین جنگ بزرگ قاره اروپا که طی آن هزاران بوسنیایی به جرم مسلمان بودن و داشتن نام های اسلامی کشته می شدند. قرار است یک زوج جوان با کمک اسناد غسل تعمید جعلی از سارایوو تحت محاصره خارج شوند.   اما خروج با شکست مواجه می شود. کسانی که در تهیه اسناد جعلی به این زوج کمک کرده اند هم از این موضوع ناراحت شده اند.اما در این میان  سرافینا، به عنوان مادر، نمی تواند از دست دادن دخترش و نابودی یک عشق را تحمل کند و تصمیم می گیرد بمیرد جنگ تحمیلی صربها اوضاع در سارایوو را به گونه ای  رقم زده است  که  سرافینا بیلال  گرچه برای زندگی کردن حق انتخاب ندارد اما برای مردن  می تواند حق انتخاب داشته باشد ، و او تک تیراندازان صرب را انتخاب می کند داستان  در یک مارپیچ زمانی خواننده را، به سال ۱۹۴۲ بازمی‌گرداند، زمانی که سرافینا، که خود را سارا می‌خوانده است، و می خواهد به دنبال دوست یهودی‌اش برود…

جواد کارا حسن برجسته‌ترین نویسنده زنده بوسنی و هرزگوین و یکی از جدید‌ترین پدیده‌های ادبیات معاصر اروپا است. او  توانایی خاصی در دیدن دنیای اطرافش از منظر دیگران  دارد و معتقد است: باید سعی کنیم خودمان را جای دیگران بگذاریم، سعی کنیم اطرافیانمان را درک کنیم و نه آنکه آنها را قضاوت کنیم زیرا دنیا فقط با مهربانی خودمان است که  به سمت بهتر شدن تغییر پیدا می کند  کارا حسن ، ایووآندریچ را به عنوان یکی از نویسندگان مورد علاقه  خود می داند  که از او بسیار  آموخته و با او مشاهده می کند.

جواد کارا حسن نویسنده این رمان  معتقد است : من می توانم از سارایوو خارج شوم اما سارایوو نمی تواند از من خارج گردد چرا که سارایوو نمادی از فراز و نشیب های تاریخ اروپا است . از این رو در این رمان جنگ به عنوان بستر اصلی  و نقطه اتصال شخصیت ها و جدایی ناپذیر مطرح شده است . رمان سارا و سرافینا هزارتوی خاطره‌های یک استاد دانشگاه سارایوو و در زمان محاصره این شهر توسط صرب ها است. او می گوید : در سارایوو فرمولی را یاد گرفته است :  من  من هستم، چون تو هستی، و تو  تو هستی، چون من هستم.

در این رمان از طریق یک استاد قدیمی دانشگاه سارایوو که از قضا راوی ماجرا نیز است  وارد خاطره های گاه و بیگاه او  از زندگی و نحوه آشنایی وی با دوستانش می شویم  در بازه زمانی  آوریل ۱۹۹۲ تا فوریه ۱۹۹۳، ما شاهد زندگی روزمره  در محاصره  مردم بی پناه سارایوو  هستیم، مبارزه  مردم عادی  برای بقا  همه جا به شدت محسوس است ، در خیابان ، در داخل خانه،  در پناهگاه،  و حتی پشت میز شامِ سارا و سرافینا.

از همان ابتدا راوی  با پرگویی زمینه را برای مطرح کردن مسئله اصلی آماده می کند این مقدمه چینی در لابلای پرحرفی های  راوی به قدری است که خواننده باید با صبوری  یک فصل رمان را پشت بگذارد  بلکه بتواند درگیر این رمان شود البته  در ادامه راوی  به پرحرفی خودش  نیز اعتراف می‌کنند اما با هوشمندی تمام ‌خواننده را برای شنیدن داستان اصلی رمان آماده می سازد چرا که عنوان رمان فقط نگین انگشتری است و خواننده تا رسیدن به این نگین باید مراحل مختلفی چون شناخت نحوه رفتاری اشخاص به هنگام باز کردن در آپارتمان ، شناخت قشر چمدانی های بوسنی ، شناخت دونجرها یا آدم‌های آچار فرانسه ، آشنایی با تلالوی نور و جاری شدن آنها از چشمه های نامریی در سارایوو، آشنایی با شخصیت های برنزی ، آشنایی با صدای خفه کردن غاز ، شنیدن سخنرانی در خصوص گندم ،  نگرش عمومی بوسنیایی ها به نان  و خوراک مخلوط ماکارونی با  لوبیای و … را پشت سر بگذارد.

کارا حسن  در این رمان وضعیت اسف باری ازجنگ  تحمیلی توسط صرب ها و تأثیرات آن بر مردم مسلمان بوسنی ایجاد کرده است. رمان او از ترس مداوم و نحوه مدیریت زندگی توسط مردم مسلمان بوسنی برای زنده ماندن در این جنگ نابرابر را توصیف می کند.برای درک بهتر این رمان آشنایی با اوضاع بوسنی و به ویژه محاصره سارایوو طی سالهای ۹۲ تا ۹۵ میلادی می تواند روایت تو در تو  و بحث های فلسفوی نویسنده را کمی آسان تر کند. محاصره سارایوو طی ۱۴۲۵ روز یکی از طولانی ترین محاصره های شهری در طول جنگهای معاصر است در کنار تک تیرانداران صربِ  در کمین .  گاهی اوقات  فقط  در یک روز بیش از سه هزار شلیک توپ و خمپاره به سمت این  شهر انجام می شد.

در طول  داستان جنگ خیابانی سارایوو درجریان است و حملات توپخانه ای از بلندیهای دره سارایوو همچنان ادامه دارد . کارا حسن  پشت این راوی  شخص اول  (که دانای کل محدود هم هست) ایستاده است  او حتی روایت های گفته شده برخی از شخصیتهای  داستان را هم خودش خلاصه و سپس بیان می کند گویی فقط برای یکدستی کار و حذف پرحرفی های دیگران و گویا انگار فقط خودش قرار است در این رمان پرحرفی داشته باشد . و بسیاری از ویژگی های رمان نو مانند  بحث بر سر مسایل بسیار جزئی و اولویت دادن آن  بر محتـوا ،  ابهام در شخصیت پردازی، بازی پی در پی زمان و مکان ، پر رنگ بودن  زمان  ذهنی  نسبت به  زمان عینی، وجه ناشناخته برخی شخصیت ها و … دیده می شود. قابلیت و توانایی کارا حسن در باور پذیر کردن این مجموعه روایتی قابل ستایش است که در این میان نقش مترجم با ارائه یک ترجمه روان  برجسته تر شده است گویی رمان به فارسی نوشته شده است .

مرحوم ابوالحسن نجفی، زبان‌شناس ومترجم در خصوص ویژگیهای رمان می گوید: رمان سه ویژگی دارد که آن را از قصه‌ها، افسانه‌ها و دیگر انواع ادبی متمایز می‌کند. باورپذیر بودن رمان برای مخاطبان یکی از این ویژگی‌هاست. ویژگی دوم در این است که نمی‌توان رمان را نقل کرد و مخاطب برای فهمیدن رمان باید حتما آن را از ابتدا تا انتها بخواند. ویژگی سوم نیز، همذات پنداری مخاطب با شخصیت‌های رمان‌هاست. یعنی مخاطب در زمان مطالعه رمان، با قهرمان آن همدلی می‌کند.

با این توصیف در همین ابتدا با شخصیت های این رمان آشنا می شویم:

استاد دانشگاه

او یکی از اهالی مهم محله ماریندور و مالک یکی از دو اجاق چوبی و ذغالی این محله قدیمی سارایووست  از اوان جوانی به اصلاح ریش صورت معتاد شده است به نحوی که  در طول جنگ نیز آن را ترک نکرده است گر چه دوستان نزدیک زیادی ندارد اما  به شدت رفیق باز است و اهل سیگار و آبجو . و نوشیدن الکل همراه با دوستان را نشانه صمیمیت مستانه می داند . صمیمیتی که از دو آدم تازه آشنا شده دوست می سازد صمیمیتی که افراد ریاکار و کسانی که با هم صادق نیستند نیز آن را احساس می کنند او متاهل است و عاشق همسرش به نحوی که همیشه به هنگام بارش برف برای قدم زدن بیرون می روند او دست از خاطره بازی بر نمی دارد گرچه ادعای با وقار بودن دارد و  دویدن را  برای خودش کار سبکی می داند اما  دویدن و عبور سریع  از چهارراه مرگ  سارایوو که تک تیراندازان صرب به آن مسلط بودند را عادی می پندارد استاد با اینکه راوی رمان است اما بارها با پرحرفی هایش سعی در فرار از دست خواننده می شود اما بالاخره مجبور به اقرار می گردد بله او دور از چشم همسرش عاشق  سرافینا بیلال شده است. عشقی که جرقه آن در پشت در آپارتمانی در طبقه هفتم زده شده و بعدها درآشپزخانه به کمال می رسد.

دِروا  پرین

دروا  غواص ماهر و از بروبچه های جبهه و جنگ است یک استادکار قدیمی که در بوسنی به او دونجر یا همان آچار فرانسه خودمان می گویند. اوهمسر و دو فرزند دارد و با بیست سال سابقه جانشین فرمانده کلانتری است  او بهترین دوست استاد دانشگاه یا همان راوی داستان  در دوران جنگ بوسنی است دلیل آشنایی او با استاد پخت نان در اجاق آنهاست آنها بارها در باره تحکیم خانواده با هم حرف زده اند.و مشترکات زیادی با هم دارند یکی اش همین بارش برف که او دوست دارد با بچه هایش زیر بارش برف قدم بزند و استاد دانشگاه با همسرش . دروا عقیده دارد کسی روی ما شرایط مختلف را آزمایش می کند ومی خواهد ببیند ما در مراحل و شرایط او چگونه رفتار می کنیم.  اظهار نظرهای دروا از نظر استاد مانند یک دونجر یا  آچارفرانسه است وبه همین خاطر به او در بحث ها سخت نمی گیرد  پدر دروا  هم با علم به این موضوع او را به استخدام در اداره پلیس ترغیب  کرده است  . دروا برای اثبات دوستی اش حاضر می شود  سرافینا بیلال را به عنوان آشپز اداره پلیس استخدام کند.

 دوبراوکا

دستیار بخش پروتز دانشکده دندانپزشکی سارایوو است و راوی  را قبل از جنگ می شناسد اما صمیمیت آنها پس از دیدارشان در بحبوحه جنگ همان موقع که کارخانه آبجوسازی سارایوو دوباره جان می گیرد شکل گرفته و قوام می یابد او هم به دنبال ترک سارایوو است و امید دارد که استادش که اکنون در زاگرب امکان تدریس پیدا کرده است به او در گذراندن پایان نامه اش کمک کند.

همسر استاد

در طول رمان از او با عنوان ح  نام برده می شود زندگی عاشقانه ای با استاد داشته و در طول بیست سال زندگی زناشویی هیچ وقت به جای هم سخنی نگفته اند خاطرات خوشی از اوان ازدواج با استاد دارند. به ویژه از زمانهایی که استاد در انتهای وقت اداری  به محل کارش می آمده .. .او قائل به تقلب نیست و رویه صدور گواهی تعمید قلابی کنعان را قبول ندارد  او معتقد است همسرش  به خاطر سرافینا بیلال  اجتماع گریز و گوشه گیر شده و بیشتر در یک واقعیت موازی و مجازی و در ذهنش اسیر شده است . او مجبور است برای خروج شوهرش از این همه زجر و درد ناشی از عشق شیدایی اش به سرافینا بیلال مدام در خانه خاطرات مربوط به او را مرور کنند

باریچ 

مرد با نفوذ و ازافراد مورد اعتماد کروات های سارایوو است که با صربهای سارایوو همکاری تنگاتنگی دارد  و در کار خروج سازماندهی شده افراد از شهر تحت محاصره سارایوو نقش مهمی دارد

خواهر استاد

که پرستار مرکز بهداشت یک منطقه قدیمی سارایوو است  و اطلاعلت ذی قیمتی در خصوص وضعیت آبا و اجداد سرافینا بیلال تا زمان حاضر را در اختیار استاد (برادرش) قرار می دهد

سرافینا بیلال

خانم سرافینا بیلال  از مهاجرین قانونی یهودی در بوسنی و حدود ۶۰ سال سن دارد. او دانش آموز نخبه ریاضیات بوده که پس از فارغ التحصیلی معلم  مدرسه ابتدایی ایلیا گربیچ در محله  بیستریک  سارایوو می شود.  وقتی همه او را به چشم یک دختر ترشیده نگاه می کردند در سن سی و چند سالگی با یک معلم جغرافیا که چند سال بزرگتر از خودش بوده ازدواج می کند که ثمره آن آنتونیا است  شوهرش الکلی و همیشه مست بوده که ناگهانی و در سکوت می میرد خانم سرافینا بیلال به کارهای خیریه علاقه وافری دارد و در اوایل جنگ دوست داشته مدیر مدرسه باشد علاوه بر کاریزمای پنهان ;  بر و رویی دارد و صدا و سیمایش هم از سنش بسیار جوانتر است به دلیل جریان جنگ در سارایوو و نبود برق و اتو و … به دلیل وسواسی که دارد از پوشیده لباس های زنانه محروم شده و به اجبار لباس های ورزشی قدیمی دخترش آنتونیا را می پوشد. او مدام در کشمکش بین سارا بودن  یا سرافینا بودن  است  ….تنها عشق  او آنتونیا است و نبود او بهانه محکمی برای تمایل او به خودکشی است.

 آنتونیا

آنتونیا دختر سرافینا بیلال در کودکی و قبل از اینکه به مدرسه برود پدرش را از دست داده است ومادرش برای او پدری نیز کرده است او بارها رشته تحصیلی اش را عوض کرده آخرین بار زبان انگلیسی می خوانده است  اما فعلا در رشته معماری تحصیل می کند، و عاشق یک جوان مسلمان شده است تنها چیزی که در زندگی او پایدار، ماندگار، فراتر از هر سوال و بدون هیچ تغییری است عشق او به کنعان است  او فرار از شهر جنگ زده و تحت محاصره سارایوو را یک تولد دوباره می بیند و اصلا برای او تفاوتی ندارد با و یا بی عشقش از این شهر جنگ زده بیرون بزند اما خانم سرافینا بیلال مخالف این موضوع است و معتقد است زنده ماندن  بدون عشق دیگر اسمش زندگی نیست

کنعان

او سی و پنج سال سن دارد و مسلمان است و زمانی  که در رشته معماری تحصیل کرده است با آنتونیا آشنا می شود  کنعان عشق آنتونیا است و حتی همین عشق وعلاقه  آنتونیا به کنعان باعث  می شود که او هم به رشته معماری روی بیاورد. او خروج از سارایوو با مدارک جعلی را عاملی برای سست شدن بنیان ازدواجش با آنتونیا می داند. دلش خوش است که پس از جنگ همه به یک  مهندس معمار نیاز خواهند داشت و این را دلیل محکمی برای ماندن در سارایوو می داند

آنجلینا

خواهر بزرگتر خانم سرافینا بیلال است  آنجلینا که زیبا، باهوش، موفق، چابک، محبوب و باکلاس است ساکن زاگرب است به اتفاق همسرش قصد دارند سرافینا و دخترش آنتونیا را از سارایووی در محاصره نجات دهند . وی  قبلا هم دو بار او را نجات داده بود یکبار در کودکی در باغ گیاه شناسی پشت موزه ملی زاگرب و یک بار هم  در نوجوانی و  در یک ایست و بازرسی شهری که او خودش را سارا معرفی کرده بود  البته این بار به کمک دایی اش که افسر نظامی است

آلبرت گلدستاین

یکی از دوستان قدیمی استاد که تبحر خاصی در بیان ساده نحوه ارتباط شخصیت  مجسمه های برنزی در  برقراری نظامات سیاسی در کشورهای جهان دارد او معتقد است اگر عرق تولید نکنی احتمالا وجود داری اما زنده نیستی

جواد کارا حسن سال‌ها در خارج از مرزهای بوسنی و هرزگوین، به عنوان نویسنده و کارمند دانشگاه  عمدتاً در دانشگاه‌های اتریش و آلمان فعال بوده است و جوایز ادبی متعددی در خارج از کشور دریافت کرده است او را به عنوان یک مسلمان بی نظیرِ ایجاد کننده پل های ادبی برای فضای فکری اروپا می شناسند که با این حال هنوز هم  وی به زبان مادری  بسیار تاکید دارد  و می گوید : می توانم تجربیات، ترس ها و انسدادهای رقت انگیز، احساسی، وجودی خود را حس کنم اما به نظرم نمی توانم آنها را به زبان دیگری بیان کنم .

نویسنده براساس خاطرات یک استاد دانشگاه که راوی داستان است، رمان را پی ریزی کرده است و در روند داستان سعی کرده با تلفیق خاطرات سایر شخصیت ها خط مشی مشخصی به این رمان بدهد. در نگاه اول  شخصیت‌ اصلی  این رمان به نظر یک زن با شخصیتی دوگانه است اما با آشنایی و عادت کردن به لحن راوی که استاد قدیمی دانشگاه سارایوو است خواننده با یکی دیگر از شخصیت های اصلی و موثر رمان که همان استاد است آشنا می شود که این استاد دانشگاه مدام در تلاش است تا  این زن را به یک وجه از شخصیتش برساند  همان وجهی که او عاشق اش شده است . احساسات دوسویه بین سارا بودن و سرافینا بودن فشار زیادی بر سارا وارد می کند، همچنین احساس گناه او نسبت به دوست یهودی اش اِلا کامهی. منشا  یاس و ناامیدی  استاد دانشگاه هم  از این واقعیت ناشی می شود  چرا که او بسان یک عاشق بی قرار  معضلِ سارا  را از آن خود می داند.

هویت دوگانه خانم سرافینا بیلال از او شخصیت ویژه ای ساخته است در جایگاه سارا  گرچه واقع بین نیست اما مشتاق  و رویاپرداز است و در مقابل به عنوان سرافینا  عمگرا مفید و خدمتگزار است اما با این شرایط  سارا به شدت از تنهایی رنج می برد،  گر چه او کاملاً به حرفه معلمی و کارهای خیریه خود علافه وافری بروز می دهد اما با این وجود، احساس پوچی و بیهودگی او را فرا گرفته و در پی تزلزل شخصیتی قصد خودکشی می کند آن هم  از طریق تک تیراندازهای صرب .

کشمکش هویتی سارا یا سرافینا بودن شاید  برای خواننده این گمان را تشدید کند که گر چه او از یک خانواده چمدانی مهاجر یهودی است ولی  پس از سالها زندگی در سارایوو در واقع بین مسلمان یا یهودی بودن  خود  به تشکیک افتاده است حتی راوی  رمان نیز بارها از عبارت  “اسم قابل قبول” استفاده می کند که باید خواننده خودش از این عبارت  به کلمه  مسلمانی برسد  البته  جواد کاراحسن نویسنده این رمان  می گوید : واضح است که کتاب‌های من، که در آن قهرمانان معمولاً افرادی هستند که نمی‌توان آنها را به وابستگی تقلیل داد، نمی‌توان آن‌ها را به چیزی تقلیل داد که بشود آن‌ها را با برچسب، صرب، کروات، بوسنیایی، مسلمان، ارتدکس، کاتولیک، برجسته کرد. منظورم این است که ما همه این‌ها هستیم، اما هر کدام از ما همیشه  و یا حداقل خیلی بیشتر از آن چیزهستیم.  جوامع ما بر این فرض استوارند که انسان ابتدا عضوی از یک ملت است، و فقط بعد یک شخص،  و من نمی توانم تشخیص دهم، نمی توانم خودم را در کتاب هایم بشناسم.

درگیری شخصیتی خانم بیلال  در سارا بودن و یا سرافینا شدن  در طول رمان به گونه ای پیش می رود که  گویا این دوگانگی شخصیت، هرگز به نور و آرامش  نخواهد رسید  جز توسل به تک تیراندازهای صرب !!؟ که خواننده  را وامیدارد از خود بپرسد آیا اسم من  هم  می تواند در مقابل رفتارهای اجتماعی ام معرف و یا احتمالا پاسخگو باشد؟  البته شاید خواننده  رمان  خود با استعاره های اینچنینی  و یا چیزی  شبیه به  آن در زندگی اش سر و کار داشته است ” در ذهنمان چیزی می‌گذرد و بر زبانمان چیز دیگری جاری می شود ”  کارا حسن عقیده دارد: تا زمانی که خود را فرشته و دیگری  را شیطان معرفی کنید، ما نمی توانیم صحبت کنیم، نمی توانیم یکدیگر را درک کنیم و هیچ یک از ما نمی توانیم خودمان را بشناسیم.

در طول تاریخ همواره  برخی از نویسندگان وکتاب هایشان نمادی از کشورشان محسوب می شوند  این رمان را نیز می‌توان نماینده‌ای از ادبیات معاصر بوسنی و هرزگوین به حساب آورد  شخصیت های این رمان  فارغ از ظرفیت های شخصیتی سه قوم  ساکن این سرزمین  همان گونه که هستند به خواننده معرفی می شوند  گرچه راوی  سعی می کند  خواسته یا ناخواسته در برخی از موارد وجوه تاریکی را به برخی از این شخصیت ها بتاباند اما در پایان رمان  خواننده به درک صحیحی از شخصیت ها  می رسد  ستار شاهی  با انتخاب و ترجمه روان  این رمان برجسته علاقه مندان  ایرانی را  با  جواد کارا حسن  نویسنده اندیشمند بوسنیایی  بیشتر آشنا می کند   اما  نکته ای در نحوه ترجمه این رمان باعث شد به نسخه بوسنیایی  آن مراجعه کنم  این پاراگراف  در صفحه ۲۱ کتاب ترجمه شده بود :  “اگر کتاب‌های پلاتون یا منطق ترکتاتوس  و فلسفه یتجنستنیوف را خوانده باشید می دانید چه می خواهم بگویم ”   اما در صفحه ۱۰ کتاب اصلی می بینیم که داخل پرانتز آمده است:

(ako ste čitali Platona ili   Wittgensteinov   “Tractatus   logico­philosophicus”   jasno   Vam   je   šta mislim)

که ترجمه آن می شود:  اگر (کتاب) افلاطون و یا رساله منطقی-فلسفی ویتگنشتاین را خوانده باشید (شما منظورم را می فهمید) برای شما واضح است که منظور من چیست. (توضیح: رساله منطقی-فلسفی که گاهی به اختصار تراکتاتس خوانده می‌شود، نام تنها کتابی است از ویتگنشتاین فیلسوف اتریشی) و چندین مورد دیگر  که برای گذر از تطویل از آنها می گذریم.در هر صورت  کلیت ترجمه رمان  (گر چه محل بازنگری مجدد دارد) برای خواننده بسیار خوب  از کار در آمده است.

خواننده پس از پایان رمان وقتی کتاب را کنار می گذارد و به باز تعریف شخصیتها در ذهنش مشغول می شود گرچه سوالات بیشماری را در ذهن خود حمل خواهد کرد که برخی آنها شاید اصلا سوال نبوده و نقطه کور داستان باشد اما حتی اگر بسیاری از سؤالات او  بی پاسخ هم  مانده باشد ، جمله پایانی این رمان چنان آرامبخش است که یک تصویر پاک و سفید و در عین حال بیادماندنی را در اذهان  می سازد .”خوشبختانه  (هنوز هم ) برف می بارد و همه چیز سفید است.” بهروز ناصری – زمستان  ۱۴۰۰- سارایوو

انتهای پیام/۱۰۱